Toshkent moliya instituti “byudjet xisobi va davlat jamg’armalari” fakulteti
Qishloq xo’jalik tarmoqlariga jalb qilingan investitsiyalarni lizing
Download 0.67 Mb. Pdf ko'rish
|
qishloq xojaligi tarmoqlarini rivojlanishida investitsiyalarni jalb etishning zamonaviy yonalishlari
|
2.2. Qishloq xo’jalik tarmoqlariga jalb qilingan investitsiyalarni lizing
kompaniyalari va tijorat banklari tomonidan moliyalashtirish taxlili
32
Qishloq xo’jaligida faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik sub’ektlarining investitsiya xarajatlarini moliyalashtirishda tijorat banklarining kreditlari va lizing kompaniyalarining lizing kreditlari muhim o’rin tutadi. Qishloq xo’jaligidagi investitsiyalarni moliyalashtirishning muqobil usuli lizingdir. 1999 yil 14 apreldagi “Lizing to’g’risida”gi Qonunda lizingga quyidagicha ta’rif berilgan: Lizing – ijara munosabatlarining alohida turi bo’lib, bunda lizing beruvchi lizing oluvchining topshirig’iga binoan uchinchi tomon, haq evaziga egalik qilish va foydalanish uchun lizing shartnomasida belgilangan shartlarda berib qo’yish maqsadida mol – mulkni oladi 12 . Lizingga texnika va mexanizmlarni olish tartibi sodda bo’lib, ijaraga oluvchi oldin zarur vositaga buyurtma beradi va shundan keyin mazkur vositalar uchun ma’lum bir miqdordagi haqni to’laydi. So’ng ijaraga beruvchi tomonidan ishlab chiqarish vositalari ijaraga oluvchiga etkazib beriladi va belgilangan muddat davomida ishlab chiqarish vositalari uchun ijara haqi to’lab turiladi. Lizingning qishloq xo’jaligi korxonalari uchun afzalligi quyidagilardan iborat: - lizingga olinadigan ob’ekt qiymati birdaniga emas balki, bo’lib – bo’lib to’lanadi; - ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va texnologiyalarni jalb etish hamda ishlab chiqarish ko’lami kengaytiriladi; - lizingga beriladigan mulk qo’shilgan qiymat solig’idan va lizingga olinadigan mulk mol – mulk ozod etilganligi lizing ob’ektining bahosini arzonlashtiradi. Tijorat banklari tomonidan berilayotgan imtiyozli kreditlarning, shu jumladan, lizing kreditlarining foiz stavkalarini rasmiy qayta moliyalash stavkasiga bog’liq ravishda belgilanishi Markaziy bankka imtiyozli kreditlarning
12
Adolat, 1999. – B. 101.
33
foiz stavkalariga ta’sir etish imkonini beradi. Bu esa, o’z navbatida, foiz stavkalarining barqarorligini ta’minlash nuqtai – nazaridan muhim ahamiyat kasb etadi. Shunisi xarakterliki, respublikamizdagi lizing kompaniyalari tomonidan berilayotgan lizing kreditlarining resurs ta’minotini shakllantirishda xalqaro moliya-kredit tashkilotlarining moliyaviy mablag’lari muhim o’rin tutadi. Jumladan, Jahon banki guruhi a’zosi bo’lgan Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK) mamlakatimizdagi investitsion loyihalarni moliyalashtirish, kichik biznes sub’ektlarining faoliyatini lizing asosida moliyalashtirishda muhim rol o’ynamoqda. Lizing operatsiyalarini turkumlarga ajratishda amaliyot uchun zarur yoki kerakli bulgan lizing bitimlarining turlarining tanlashda eng avval, lizingni ikkiyoqlama tavsifini etiborga olmoq zarur. Uning ikkiyoqlama tafsifi qo’yidagilar bilan belgilanadi: - Lizingni tashkiliy jihatdan amalga oshirishda ijaraning juda ko’p elementlari ishtirok etadi yoki o’z tasirini ko’rsatadi; - Lizing operatsiyalari moliyaviy jihatdan olib qaraganda uning mazmunida ko’p jihatdan operatsiyalar bilan o’xshashlik mujassamlashgandir. Shu nuqtai nazardan bu jarayonga kuzda tutilgan lizingni xo’jalik yurituvchi subekt tomonidan mablag’larni jalb etishning o’ziga xos bo’lgan orginal shakli sifatida talqin etish mumkin. Jahon amaliyotida lizingning turli xil shakllarda qo’llanilishi u bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalarning keng qo’llaniladigan turlariga asoslangandir. Chizma qo’yidagicha.
Lizingning asosiy turlari
Moliyaviy Operativ Qaytariluvchan 34
Moliyaviy lizing lizingning tarixiy jihatida tarkib topgan dastlabki yoki birinchi turi bo’lib, u jahon amaliyotida yana kapital yoki to’g’ri lizing nomi bilan ham malumdir. Bu lizinga xos bulgan tavsifiy xususiyatlar qo’yidagilardan iborat: 1. Moliyaviy lizing orkali mol-mulk ijaraga olinganda bu mol - mulkka ijaraga beriluvchi tomondan hech qanday xizmat ko’rsatilmaydi. 2. Moliyaviy lizing qo’llanilganda ijarani muddatdan oldin to’xtatishga yo’l qo’yiladi. 3. Moliyaviy lizing to’liq amartizatsiyalashgan hisoblanadi. Ana shunday tavsifiy xususiyatlarni moliyaviy lizingga xos ekanligini, oqibat natija ijaraga beruvchi uchun mol-mulk sotib olish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni to’liq qoplash imkonini beruvchi ijara haqqi ijaraga oluvchidan undirishga etarli iqtisodiy asos yaratadi. Moliyaviy lizing amalga oshishi uchun potentsial hamkorlar ananaviy tarzda malum xarakatlarini bajarmoqlari lozim. Bajarishlari lozim bo’lgan bu xarakatlar qo’yidagilardan iborat: 1. Dastlab mol - mulkni ijaraga oluvchi xujalik yurituvchi subekt o’ziga zarur bulgan texnikani tanlaydi va shu texnika ishlab chiqaruvchi firma bilan uning bahosi hamda uni etkazib berish muddatlari to’g’risidagi muzokaralar olib boradi. Lekin shu o’rinda shu narsani ta’kidlash lozimki, texnikani sotib olish bilan bog’lik bo’lgan kontrakni ijaraga oluvchi emas, balki bo’lgusi ijaraga beruvchi - bank yoki lizing kompaniya imzolashi kerak. 2. Shundan so’ng, potentsial ijaraga oluvchi zarur texnikani sotib olish to’g’risidagi mol etkazib beruvchi bilan ijaraga beruvchi o’rtasidagi kelishuvni oxiriga etkazadi. Texnikani sotib olish bilan bir vaqtning o’zida ijaraga oluvchi ijaraga beruvchi bilan lizing to’g’risidagi bitimni imzolaydi. Har ikkala sub’ekt o’rtasida tuzilgan bitimning asosiy shartiga ko’ra ijarachi ijarador tomonidan texnikani sotib
olishiga sarf
etilgan investitsiyalarning to’liq amartizatsiyasi buyicha xarajatlarni to’liq qoplash majburiyatini o’z zimmasiga oladi. Moliyaviy lizing qo’yidagi formulaga
35
asoslangan: tezkorlik va moslashuvchanlik. Xuddi ana shu holat tufayli moliyaviy lizing qo’yidagi formulaga eng xilma-xil lizingli moliyalashtirish obektlariga talab taqdim etadigan o’zining keng mijozlari doirasida katta diqqat e’tiborga sazovordir. Tezkorlik va moslashuvchilik bilan bog’lik bo’lgan moliyaviy lizing xususiyatlari lizing operatsiyalarining dastlabki bosqichdayoq namoyon bo’ladi. Lizing operatsiyalarini rasmiylashtirish ishlab chiqarish vositalarini sotib olishga mo’ljallangan o’zoq muddatli kreditni rasmiylashtirishga nisbatan ancha kam xujjatlarni talab qilishni alohida takidlab o’tish juda muhimdir. Chunki kichik va o’rta lizing operatsiyalari andozali bitimlar asosida, yiriklari esa individial kontraktlar asosida amalga oshiriladi. Xujjatlarning rasmiylashtirilishi tezkorligidan tashqari lizing operatsiyalarining ijobiy tomonlaridan yana biri ijara to’lovlarining muddatini investitsiyalarning qoplanish muddatiga muvofiklashtirilganligidir. Xalqaro moliya – kredit tashkilotlarining lizing kreditlarini uzoq muddatli ekanligi va imtiyozli foiz stavkalariga egaligi ularning iqtisodiy jozibadorligini oshirishga xizmat qiladi. Lizing xizmatlari o’zining kam chiqimliligi bilan ham ajralib turadi. Bank krediti berilishida bank tomonidan mijozning kreditga layoqatligi chuqur tahlil qilinadi. Lizing munosabatlarida esa lizingga oluvchi kompaniya faoliyatini juda chuqur tahlil qilish shart emas. Asosan, standart shakldagi lizing shartnomalaridan foydalaniladi. Bunday qulayliklar bir vaqtning o’zida tahlil, ma’muriy va yuridik xizmatlarga chiqimni kamaytiradi. Shuning uchun ham unchalik katta bo’lmagan kompaniyalar uchun lizing nisbatan arzon resurs manbasi bo’ladi. Bunday kompaniyalar aktsiya yoki obligatsiya orqali moliyalashtirilishiga nisbatan lizing qulay, bosqichma-bosqich amalga oshiriladigan, kamchiqim vosita hisoblanadi. 2013 yilda asosiy vositalar bo’yicha lizing bitimlarida qishloq xo’jaligi vositalari etakchilik qilib, butun bitimlarning 37,5 foizini tashkil etgan. Avtotransport vositalarini lizingga berish bo’yicha bitimlar 24,8 foizni, 36
ko’chmas mulk lizinggi bo’yicha bitimlar 16,3 foiz va texnologik jihozlar bo’yicha lizing bitimlari 21,4 foizni tashkil etgan. 2013 yil ma’lumotlari tahlil qilinganda, jami 99 ta lizing bozori ishtirokchisi bo’lib, shulardan 75 tasi lizing kompaniyalari va 24 tasi banklar ekanligini ko’rish
mumkin. 2013
yilda lizing
kompaniyalaridan O’zqishloqxo’jalikmashlizing kompaniyasi etakchilik qilib, 271,5 mlrd. so’mlik lizing bitimlarini amalga oshirgan. Banklar bo’yicha esa Asakabank 65,0 mlrd. so’mlik lizing bitimlarini amalga oshirib, banklar o’rtasida etakchilikni qo’lga kiritgan. 2013 yilda lizing portfelining YaIMdagi ulushi 1,3 foizni tashkil etgan. Rivojlangan davlatlarda mazkur ko’rsatkich 3 foizni tashkil etishini inobatga olsak, hali lizing xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish, iqtisodiyotni modernizatsiyalashda lizingning rolini keskin oshirish lozimligini xulosa qilish mumkin. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 18 – martdagi PF-1737 sonli Farmoniga asosan respublika Dehqon va qishloq xo’jaliklari uyushmasi qoshida Dehqon va qishloq xo’jaliklarini qo’llab – quvvatlash jamg’armasi tashkil etilgan. Jamg’armaning asosiy vazifasi respublika dehqon va qishloq xo’jaliklari uyushmasi a’zolarini qo’llab – quvvatlash hamda ularga imtiyozli va maqsadli kreditlar ajratish yo’li bilan moliyaviy yordam ko’rsatishdan iboratdir. Jamg’armaning kredit mablag’lari dehqon va qishloq xo’jaliklariga ular faoliyatini tashkil etishda
boshlang’ich sarmoyani shakllantirishga, dehqonchilikni, chorvachilikni rivojlantirishga, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi kichik korxonalar tashkil etishga, qishloq xo’jalik texnikalari, mineral o’g’itlar, omixta em, urug’lik, ko’chat kabilarni xarid qilishga yo’naltiriladi. Qishloq xo’jaligiga boshlang’ich sarmoyaga ega bo’lishi uchun beriladigan kreditlar aylanma mablag’larni shakllantirishga, investitsiya loyihalarining texnik – iqtisodiy asoslarini ishlab chiqishga, asbob – uskunalar sotib olishga yo’naltirilishi mumkin.
37
Moliyaviy inqiroz sharoitida jahondagi yirik banklarning to’lov qobiliyati pasayishi, kredit stavkalarining oshib ketishi boshqa xo’jaligilar kabi qishloq tarmoqdagi ishlab chiqaruvchilarda ham mablag’ etishmasligi muammosini keltirib chiqarmoqda. Mamlakatimizda davlat ehtiyojlari uchun etishtiriladigan asosiy qishloq xo’jalik ekinlariga ajratiladigan kreditlarning foiz stavkasi yillik 3 foizni tashkil qiladi. Bu albatta, ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi. 2007 yilning 13 – martida Moliya Vazirligi va Markaziy Bank tomonidan qabul qilingan 288-V sonli qarorga muvofiq “Qishloq xo’jaligi korxonalarining davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan paxta va g’alla etishtirish xarajatlarini tijorat banklari tomonidan kreditlash tartibi to’g’risida”gi Nizom tasdiqlangan. Ushbu nizomga ko’ra, kreditlar davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan paxta xom ashyosi va g’alla qiymatining 60 foizigacha (tayyorlov korxonasi tomonidan bo’nak tariqasida etkazib berilgan urug’lik qiymatini inobatga olgan holda) miqdorida beriladi. Bunda kreditlar agrotexnik tadbirlar muddatidan kelib chiqqan holda quyidagi tartibda ajratiladi: - paxta xom ashyosi etishtirish xarajatlarini moliyalashtirish uchun hosil etishtirilayotgan yilning 1 yanvariga qadar paxta xom ashyosi qiymatining 10 % gacha, 1 apreliga qadar 25 % gacha, 1 iyuliga qadar 50 % gacha va 1 sentyabriga qadar 60 % gacha; - g’alla etishtirish xarajatlarini moliyalashtirish uchun hosil
etishtirilayotgan yilning 1 yanvariga qadar g’alla qiymatining 35 % gacha, 1 apreliga qadar 50 % gachava 1 iyunga qadar 60 % gacha. Mazkur kreditlar faqat quyidagi maqsadlar uchun berilishi mumkin: - ish haqi va unga tegishli ajratmalarni to’lash uchun; - mineral o’g’it va o’simliklarni kimyoviy va biologik himoya qilish vositalarini xarid qilish uchun; - yoqilg’i – moylash mahsulotlarini xarid qilish uchun; - MTPlar, muqobil MTPlar va qishloq xo’jalik texnikasi mavjud bo’lgan boshqa xo’jalik sub’ektlarining xizmatlari uchun to’lovlarga;
38
- Lizingga (moliyaviy ijaraga) berilgan texnika vositalarining lizing to’lovlariga; - Suvdan foydalanuvchilar uyushmalari (SFU)
xizmatlari uchun
to’lovlarga; - Yagona er solig’i to’lovlariga (muddati o’tgan er solig’i). Shuningdek, paxta va g’alla etishtirish bilan bog’liq bo’lgan xo’jaliklarning boshqa zaruriy ehtiyojlari, shu jumladan, sug’urta mukofoti uchun to’lovlar amalga oshirilishi mumkin. Qishloq xo’jalik korxonalari kredit olish uchun ularning asosiy talab qilib olinguncha depozit hisob varag’iga xizmat ko’rsatayotgan bankka ariza bilan murojaat etishadi. Arizaga quyidagi xujjatlar ilova qilinadi: - tayyorlov tashkilotlari bilan tuzilgan kontraktatsiya shartnomalari nusxalari; - kreditga bo’lgan talabni aniqlash uchun tayyorlangan biznes – reja; - debitor - kreditor qarzlar to’g’risida ma’lumotnoma va moliyaviy natijalar to’g’risida hisobotlar va boshqalar. Kreditlar qaytishini ta’minlash maqsadida, bank davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan paxta xom ashyosi va g’alla etishtirishni moliyalashtirish maqsadida qishloq xo’jalik korxonalariga berilgan imtiyozli kreditlar qaytarilishi bo’yicha o’zining tadbirkorlik xavfini sug’urta qilishi mumkin. Bank va qishloq xo’jaligi o’rtasida kredit shartnomasi imzolanib, u amalga kiritilgandan keyin, bank qishloq xo’jaligi uchun alohida ssuda hisob varag’ini ochadi va undan qarz oluvchining to’lov topshiriqnomalari asosida faqat naqd pulsiz shaklda to’lovlarni amalga oshirish yo’li bilan beriladi. Tijorat banklari tomonidan kreditdan foydalanishning butun muddati davomida doimiy monitoring amalga oshiriladi va u qarz oluvchi tomonidan uning loyihasi va kredit shartnomasi shartlarining amalga oshirilishiga har tomonlama ko’maklashishga qaratilgan bo’lishi lozim. Banklar tomonidan monitoring amalga oshirilish tartibi, berilgan kreditlar boshqa maqsadlarda 39
ishlatilgan qarzdorga nisbatan qo’llaniladigan javobgarlik choralari kredit shartnomasida belgilab qo’yilgan bo’lishi kerak.
|
