Toshkent moliya instituti Iqtisodiy tahlil kafedrasi Iqtisodiy tahlil fanidan oraliq nazorat variant-22

2.Biznesni samarali boshqarishda Iqtisodiy tahlil
O’zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga ishlab chiqarishni kengaytirish, resurslardan samarali foydalanish, import o’rnini bosuvchi va eksportbop mahsulotlarni ishlab chiqarish faoliyatlarini yanada rivojlantirish hozirgi kunning ustuvor vazifalaridan deb belgilab berilgan. Ushbu vazifalarning bajarilishi asosida ichki bozor zarur mahsulotlar bilan ta’minlanadi, ishlab chiqarishga yangi texnika va texnologiyalar kiritiladi, ko’plab yangi ish joylari tashkil etiladi, mahalliy resurslardan foydalaniladi, iqtisodiyotga xorijiy valyutalar jalb etiladi, pirovardda ishlab chiqarishning samaradorligi oshadi. Buning uchun yirik xarajat turlarini talab qilmaydigan, ammo sezilarli samara bera oladigan iqtisodiy imkoniyat va salohiyatlardan foydalanish zarur. Bularga iqtisodiy-tashkiliy, ijtimoiy-ruhiy, mavjud moddiy, moliyaviy, mehnat omillari hamda xorijiy hamkorlar imkoniyatlarini misol qilib ko’rsatish mumkin. Imkoniyat va salohiyatlardan foydalanish ishlab chiqarishni boshqarish, ya’ni xo’jalik mexanizmlarini takomillashtirishda ham muhim ahamiyatga ega.
Biznesni samarali boshqarishda iqtisodiy ishlarni davr talabi asosida amalga oshirish va belgilangan vazifalarni maqsadga muvofiq hal etishning yo’llaridan biri bu - iqtisodiy tahlil nazariyasi va amaliyoti bo’yicha mutaxassislarni tayyorlashda ularni bilim va malakasi sifatiga jiddiy e’tibor berishdir. Har bir iqtisodchi yoki mutaxassis iqtisodiy tahlilning usul va uslublarini yaxshi o’zlashtirib, o’z faoliyatida ularni qo’llay bilish shart. Buning natijasida ishlab chiqarishda foydalanilmayotgan ko’plab turdagi imkoniyatlar aniqlanadi va faoliyatga joriy etiladi.
Biznesni samaradorligini oshirishda boshqaruv mexanizmni bozorning o’ziga xos xususiyatlari va talablariga moslashtirilgan holda tashkil etishlari shart. Chunki, bozor iqtisodiyoti - bozorning o’ziga xos qonunlari va funktsiyalarini bajarishga asoslangan iqtisodiy munosabatlar yig’indisining to’la ma’noda yuzaga chiqish shaklidir. Bu jarayonda bozor munosabatlarining barcha jihatlari, xususiyatlari amal qiladi.
Bozor sub’ektlari ya’ni, ishlab chiqaruvchilar yoki xaridorlar mavjud tarkib topgan tizimdagi talab va taklif, pul muomalasi, raqobat va shu kabi tomonlarga moslashib o’z faoliyatini amalga oshirishi shart. Bu esa ularning yashab qolish yoki rivojlanishini ta’minlaydi. Aks holda, ular o’zlarining oldiga qo’ygan maqsadga erisha olmay bozor munosabatlarida o’rinlarini yo’qotadilar.
Shunga ko’ra, korxonalar bozordagi mavjud holatni va o’zlaridagi ichki imkoniyatlarni chuqur o’rganmay turib faoliyatlarini amalga oshira olmaydilar yoki qo’yilgan maqsadga erisha olmaydilar. Bozor sharoitida korxonalar faoliyatini boshlashi yoki davom ettirishidan oldin, dastavval, o’zining barcha holat va imkoniyatlarini chuqur tahlil qilishga majbur. Natijada, tavakkalchilikka asoslangan lekin, ayni paytda, ilmiy asosiga ega bo’lgan faoliyat dasturi ishlab chiqiladi.
Korxonalar, bozorni shakllanishi bilan bog’liq holda, tahlil sub’ektlari uchun o’rganiladigan ob’ektlar ham ko’payib bormoqda. Bozordagi infrastruktura xizmatidan boshlab to korxonadagi ta’minot, ishlab chiqarish, sotish va boshqa hisob-kitob hamda moliyaviy munosabatlargacha, ya’ni qiymat yaratilishi va erishilishining barcha bosqichlari ular uchun tahlil ob’ekti bo’lib qoldi.
Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti o’zgaruvchanlik tasnifiga ega. Korxonalar esa o’z faoliyatini u qo’ygan talablarga moslashtirib boradi. Bu jarayon korxonada marketing tadqiqotlarini ishlab chiqish va unga amal qilishni talab etadi. Natija esa, faoliyatni tezkor va samarali boshqarishni ta’minlaydi.
Demak, tashqi va ichki muhit ta’sirida korxonalar o’z faoliyatini marketing yo’nalishida olib borishga majbur. Marketing tadqiqotlarida iqtisodiy tahlil usullari keng qo’llaniladi. Korxonadagi tijorat faoliyati tahlili marketing funktsiyasi bilan chambarchas qo’shilib ketgan. Mazkur funktsiyada korxona tovarlarini sotadigan bozorni, xom ashyoni ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar, raqobatbardoshlik, taklif etilayotgan xizmat, talab va sotish, bahoni shakllantirish siyosati, umuman ichki va tashqi muhit tahlili uslubiy asos bo’lib qo’llaniladi. Natijada, strategiya va taktikani hamda unga muvofiq keluvchi dasturlarni ishlab chiqish ta’minlanadi. Bozor sharoitida ilmiy asosda ishlab chiqilgan biznes-rejalar harakat uchun qo’llanmadir. Rejani ilmiy asosda bo’lishi bevosita iqtisodiy tahlil ishlari bilan bog’langandir. Chunki ko’rsatkichlar bozordagi holat, o’tgan yillar tajribasi, me’yoriy, ilg’or korxonalar hamda ichki imkoniyatlar ahvolidan kelib chiqib belgilanadi. Mazkur tadbir mulk egalari uchun o’ta muhim hisoblanib, mablag’lardan foydalanishda eng yaxshi deb tanlangan samarali yo’nalishning har bir qadami yoki bosqichida, amalga oshiriladigan harakat aniq belgilanib olinadi. Undan kutiladigan natijalar esa ilmiy asosda hisob-kitob qilinadi. Demak, rejalashtirish ishlarining har bir elementi dastavval turli usullar bilan muqobillik asosda tahlil etiladi. Natijada, eng yaxshi faoliyat deb tanlab olingan yo’nalishda, mablag’lardan foydalanishda imkon qadar samarali choralar aniq belgilanadi.
Korxonalar ishlab chiqarish va tijorat ishlarini amalga oshira boshlaganida haqiqiy ma’lumotlar olinib, uni reja ko’rsatkichlari bilan taqqoslanib ko’riladi. Bu bilan rejaning naqadar realligiga baho beriladi, yuzaga kelgan ijobiy yoki salbiy holatlar aniqlanadi hamda qay darajada imkoniyatlar ko’zda tutilgani o’rganiladi. Haqiqiy ma’lumotlar bevosita bozordagi holat bilan ham bog’lanadi. Bozordagi o’zgarishlar va ularning korxona faoliyatiga ijobiy yoki salbiy ta’sirini tezkorlik bilan tahlil qilinadi. Shu asosda tegishli chora-tadbirlar belgilanadi.
Aytilganlardan ma’lum bo’lmoqdaki, bozor sharoitida iqtisodiy-tahlil vositasida barcha jarayonlar aniq faktlar bilan analitik usulda tahlil qilinib, ularni sintez yo’li bilan umumlashtirib tegishli qarorlar qabul qilinadi hamda korxona faoliyatiga aniq ta’sir o’tkaziladi.
Albatta, iqtisodiy tahlil bozor sharoitida faqatgina haqiqiy holatni o’rganib uni ijobiy tomonga o’zgartirish vazifasini bajaribgina qolmaydi. Balki uning vositasida korxona faoliyati bilan qiziquvchi tashqi korxonalar, tashkilotlar, shaxslar uchun ham zarur bo’lgan ma’lumotlar tayyorlanadi. Bu bilan korxonani iqtisodi to’g’risida to’la tasavvur hosil qilinadi. Natijada, korxonaga ko’plab hamkorlar jalb qilinadi.