17-mavzu. Moliyaviy natijalar ko‘rsatkichlarining mohiyati, ahamiyati


Download 0.65 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/16
Sana10.02.2023
Hajmi0.65 Mb.
#1185623
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16
Bog'liq
BH m 17-mol nat-his



17-MAVZU. MOLIYAVIY NATIJALAR KO‘RSATKICHLARINING 
MOHIYATI, AHAMIYATI
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy natijalarini o‘rganish va unga 
baho berishda moliyaviy natija ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Moliyaviy natija 
ko‘rsatkichlari quyidagilardan iboratdir:
-mahsulot (tovar, ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi
(zarari);
-asosiy faoliyatning foydasi (zarari);
-umumxo‘jalik faoliyatning foydasi (zarari); -foyda solig‘ini 
to‘langunga qadar foyda (zarar); -hisobot davrining sof foydasi 
(zarari).
Mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda (ko‘rilgan zarar) ko‘rsatkichi 
xo‘jalik yurituvchi sub’ektning mahsulot sotishi (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish) 
bilan faoliyatiga baho berish, uni o‘rganishga yordam beradi. Ushbu ko‘rsatkichni 
tahlil etish orqali, korxonaning hisobot davridagi va kelgusidagi moliyaviy 
faoliyatiga baho beriladi. Mazkur moliyaviy ko‘rsatkich, ya’ni mahsulot sotishdan 
olingan foyda moliyaviy hisobot №2 shakli bo‘yicha “Moliyaviy natijalar 
to‘g‘risidagi hisobotda” keltirilib, undagi ma’lumotlardan ichki va tashki 
foydalanuvchilar bemalol foydalanishlari va tegishli xulosa chiqarishlari mumkin.
Mahsulot (ish, xizmat) sotishdan olingan foyda (zarar), sotishdan olingan 
sof tushum va ushbu mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi o‘rtasidagi farq 
asosida aniqlanadi.Bu esa korxonaning mahsulotni ishlab chiqarish tannarxini 
imkoniyat darajasida kamaytirish, ichki va tashqi omillarini izlash, topish, hamda 
ularni korxona xo‘jalik faoliyatiga tadbiq etish zaruriyatini yuzaga keltiradi.
Bizga ma’lumki, raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti sharoitida bozor 
va xaridor talabini chuqur o‘rganish bilan birga, bozorni har tomonlama o‘rganish 
lozim. Aytaylik, bozorning faqat talabi o‘rganilib shu talabdan kelib chiqqan 
holda, taklif sifatida mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqishdi. Ammo xuddi shu 
taklif bilan boshqaxo‘jalik yurituvchi sub’ektlar ham bozorga chiqishlari mumkin. 
Demak, aniq ravshan ko‘rinib turibdiki, taklif etilayotgan mahsulot (ish, xizmat) 
nafaqat sifatining har tomonlama yaxshiligi, balki tannarxi arzonligi bilan ham 
ajralib turishi lozim.
Yuqoridagilardan xulosa qilib, mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda–
moliyaviy natijalar ko‘rsatkichining mohiyati korxona xo‘jalik faoliyatiga baho 
berish, uning kelgusidagi istiqbollarini rejalashtirish kabi tegishli xulosalarga 
tegishli, hamda zaruriy qarorlar qabul qilish, muhim chora tadbirlarni ishlab chiqib 
uni 
korxonaning 
kelgusidagi 
faoliyatiga 
tadbiq 
etish 
imkoniyatlarini 
yaratishidadir.


Moliyaviy natijalar ko‘rsatkichlarining yana biri-asosiy faoliyatdan 
ko‘rilgan foyda bo‘lib, unga davr xarajatlari, hamda asosiy faoliyatdan ko‘rilgan 
boshqa zararlar summasi yalpi foydani kamaytiradi, asosiy faoliyatdan olingan 
boshqa daromadlar esa yalpi foyda summasini ko‘paytiradi. Asosiy faoliyatdan 
olingan foyda– moliyaviy natija ko‘rsatkichining mohiyati shundaki, mazkur 
ko‘rsatkichni o‘rganish tahlil etish orqali quydagilar haqida tegishli xulosaga 
kelish mumkin.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning davr xarajatlari qay miqdorda, asosiy ishlab 
chiqarish faoliyatidan olingan boshqa daromadlar, hamda ko‘rilgan zararlar bilan 
bog‘liq ko‘rsatkichlar qancha miqdorga tengligi haqida ma’lumotlar olinadi.
Ma’lumki, davr xarajatlari uch qismga bo‘linadi:
1) sotish xarajatlari;
2) ma’muriy xarajatlar;
3) boshqa operatsion xarajatlar.
Demak, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar yuqoridagi qismga bo‘linadigan davr 
xarajatlarining barcha moddalarini ham iloji boricha qisqartirish yo‘llarini topishi 
lozim bo‘ladi.
Asosiy faoliyatdan olinadigan boshqa daromadlar quydagilar sifatida 
namoyon bo‘ladi:
-turli jarima, penya, neustoyka, hamda yetkazilgan zararlarni qondirish bo‘yicha 
olingan daromadlar;
- o‘tgan yillardagi, ammo hisobot yilida aniqlangan foyda;
-asosiy fond va boshqa mol-mulklarini sotishdan olingan daromadlar;
-tovar moddiy boyliklarilarini qayta baholash;
-davlat subsidiyalari sifatida olingan daromadlarni soliqqa tortishda yalpi 
daromadga kiritilmaydi;
-beg‘araz yordam sifatida olingan daromadlar; -boshqa 
operatsion daromadlar.
Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni ta’kidlash mumkinki, asosiy 
faoliyatdan olinadigan foyda– moliyaviy natija ko‘rsatkichining mohiyati 
shundaki mazkur ko‘rsatkichni o‘rganish, tahlil etish orqali xo‘jalik yurituvchi 
sub’ektning, olgan jarima penyalari, neustoykalari, asosiy vositalar va boshqa 
aktivlarni sotishdan olgan daromadi, yordam xizmatlardan olgan daromadlari, 
muddati o‘tgan kreditorlik qarzlarini hisobdan chiqarishdan daromadlari, tovar 
moddiy boyliklarni qayta baholashdan daromadlari va shu kabi boshqa 
daromadlari haqida ma’lumotlarga ega bo‘linadi. Ushbu daromadlar qanchalik 
yuqori bo‘lsa, hamda davr xarajatlari va asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa 
zararlar qanchalik past bo‘lsa korxonaning asosiy faoliyatdan olgan foydasi 
shunchalik yuqori bo‘ladi, hamda oqibat natijada umumxo‘jalik, faoliyatidan 
olingan foyda summasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.


Umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foydaga nafaqat asosiy faoliyatdan 
olingan foyda, balki moliyaviy faoliyatdan olingan foyda, shuningdek moliyaviy 
faoliyat xarajatlari ham ta’sir ko‘rsatadi. Tabiiyki, moliyaviyfaoliyatdan olingan 
daromad umumxo‘jalikdan olingan foydaga ijobiy ta’sir ko‘rsatsa, ushbu 
faoliyatdan xarajatlar esa, salbiy ta’sir ko‘rsatadi,
Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarga quydagilar misol bo‘ladi:

dividendlar shaklidagi daromadlar;

foizlar shaklidagi daromadlar;

uzok muddatli ijara (lizing)dan daromadlar; - valyuta kursi farqidan 
daromadlar;

moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari.
Moliyaviy faoliyat bilan bog‘liq xarajatlar esa, quydagilar sifatida namoyon 
bo‘ladi:

foizlar shaklidagi xarajatlar;

uzok muddatli ijara (lizing) bo‘yicha foizlar shaklidagi xarajatlar;

valyuta kursi farqidan zararlar;

moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar.
Demak, xo‘jalik yurituvchi sub’ekt, nafaqat mahsulot (ish, xizmat) 
sotishdan olinadigan yalpi foyda bilan chegaralanmasdan, asosiy faoliyat, hamda 
umumxo‘jalik faoliyatlaridan foyda olishni ham o‘z oldilariga maqsadqilib 
qo‘yishlari lozim.
Moliyaviy natijalar ko‘rsatkichlaridan yana biri soliq to‘lagunga qadar 
foyda bo‘lib, unga umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda, hamda favqulodda 
vaziyatlardan olingan foyda ijobiy ta’sir ko‘rsatsa, favqulodda zararlar esa salbiy 
ta’sir ko‘rsatadi.
Sof foyda– moliyaviy natija ko‘rsatkichining mohiyati shundaki, mazkur 
ko‘rsatkich xo‘jalik yurituvchi sub’ektning hisobot davri faoliyatiga to‘liq baho 
berish imkoniyatini yaratadi.
Yuqorida, moliyaviy natija ko‘rsatkichlarining mohiyatlariga to‘xtalib 
o‘tildi, hamda ulardan umumiy xulosa qilib, quyidagi fikrlarni keltirib o‘tish 
mumkin.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning sof foydasi yuqori bo‘lishi, uning kelgusidagi 
faoliyat doirasini kengayishi, hamda chuqurlashuvi uchun zamin tayyorlaydi.
Agar xo‘jalik yurituvchi sub’ekt hissadorlik jamiyati bo‘ladigan bo‘lsa, 
uning aksiyalariga bo‘lgan talab, qimmatbahoqog‘ozlar bozorida oshadi.
Agar xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tashqi investorlar bilan hamkorlikda 
faoliyat yuritsa, hamda jahon bozori uchun mahsulotlarniishlab chiqarsa, xizmatni 
bajarsa, uning tashqi iqtisodiy faoliyati yanada yuksalishi uchun yangi 
imkoniyatlar ochiladi.


Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt iqtisodiyotniqaysi tarmog‘iga qarashligidan, 
mulkchilikning qay shakliga asoslanganidan qat’iy nazar, uning sof foydasi -
moliyaviy natija ko‘rsatkichining mohiyatini, shu sub’ektning hisobot davri 
moliyaviy natijasi haqida ma’lumot berishda, hamda uning kelgusidagi faoliyatida 
yo‘naltirilishi mumkinligidadir.
Sof foydaning korxona xo‘jalik faoliyatida qanday yo‘naltirilishi, uning ta’sis 
hujjatlarida, tizimning boshqaruv organlari, ta’sischilar kengashi (hissadorlik 
jamiyatlarida), aksionerlar umumiy yig‘ilishi (aksionerlik jamiyatlarida) 
qarorlariga ko‘ra amalga oshiriladi.
Korxonalar faoliyati moliyaviy natijasini xarakterlovchi sintetik ko‘rsatkich 
bo‘lib, balans (yalpi) foyda va zararlar hisoblanadi.
O‘zR VM 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli “Mahsulotlar (ish, xizmat) ishlab 
chiqarish va sotilishi bo‘yicha xarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarning tarkib 
topishi to‘g‘risida”gi Nizom ishlab chiqilgan bo‘lib, ushbu nizomning ahamiyati 
va mohiyati beqiyosdir. Uning ahamiyati quyidagilarda ko‘rinadi, ya’ni soliqqa 
tortiladigan foyda bilan buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarida olinadigan foyda 
o‘rtasidagi farqni, hamda manfaatdor foydalanuvchilarni qarorqabul qilishlari 
uchun moliyaviy hisobni foydaliligini mazmunan oshiradi.
Xarajatlar to‘g‘risidagi Nizom, korxonalarga bir tomondan hisobot davrida 
ishlab chiqarish xarajatlari va korxonani, hamda uning bo‘limlarini olgan 
daromadlari haqidagi ma’lumotlarni o‘z vaqtida va to‘g‘ri aks ettirishga imkoniyat 
bersa, ikkinchi tomondan, soliq tashkilotlariga korxona buxgalteriya hisobi 
ma’lumotlari asosida davlat soliqqonunchiligiga asosan hisobot tuzish 
imkoniyatini yaratadi.
Soliq tashkilotlari, xo‘jalik sub’ektlari tomonidan, ularga taqdim etilgan 
moliyaviy va soliqhisobotlarini to‘g‘riligini tekshirish huquqiga egadirlar.
Albatta, agar moliyaviy natijani aniqlashda soliqhisobibilan buxgalteriya 
hisobi bir xil, korxona foydasi va rentabelligini aniqlash usuli mos bo‘lganda, 
hisob-kitoblar osonroq bo‘lar edi. Ammo, davlat soliq siyosati o‘z maqsadlariga 
ega, ya’ni budjetga soliqto‘lovlari va boshqa ajratmalarni hisoblash va aniqlashdir; 
shuningdek soliq siyosatini tartibga solish tavsifiga ega, ya’ni korxona xo‘jalik 
faoliyatida oqilona usullarini rag‘batlantirish va mablag‘lardan noqonuniy 
foydalanishlarni jazolash yo‘li bilan oldini olish va hokazo.
Korxona o‘z xo‘jalik faoliyati samaradorligini aniqlash va kelgusi davrlar 
uchun tegishli boshqaruv qarorlarini qabul qilishga imkon beruvchi hisobot 
davridagi barcha xarajatlar va daromadlarni hisoblashi uchun ma’lumotlarni 
yig‘ish va qayta ishlash tizimiga ega bo‘lmog‘i kerak. Korxona bu hisob-
kitoblarni soliq omilini hisobisiz bajaradi. Korxona balans foydasini aniqlash 
uchun umumiy tushumdan xarajatlar to‘g‘risidagi Nizomga muvofiq qilingan 
xarajatlarini ayiradi.


Shundan so‘ng korxona, soliqqonunchiligiga asosan buxgalteriya hisobi 
hisobvaraqlaridagi foydani to‘g‘rilaydi va soliqqa tortiladigan foydani aniqlaydi. 
Foydaga to‘g‘rilashlar kiritishga misol tariqasida, me’yordan ortiq xizmat safari 
xarajatlari yoki Markaziy bankningqayta moliyalash stavkasidan ancha yuqori 
bo‘lgan kreditlar uchun yuqori foiz to‘lovlarni keltirish mumkin. Soliqqa 
tortiladigan foydani hisoblash maqsadida ushbu xarajatlarni foydaga qayta 
qo‘shish zarur. Bunday yondashuv natijasida, korxona quyidagilar haqida 
ma’lumotlarga ega bo‘ladi:
-korxona va bo‘limlarining ishlab chiqarish, moliyaviy va boshqaruv faoliyati 
natijasida bo‘linmalar kesimida olgan foydalari;
-korxona faoliyatiga davlat soliq siyosati qanday ta’sir etdi;
-korxona moliyaviy natijalarga ko‘ra, budjetga qanday summa o‘tkazishi lozim.
Xarajatlar to‘g‘risidagi Nizomda, ta’kidlanganidek, korxonalarni ishlab 
chiqarish xo‘jalik faoliyati natijasida vujudga keladigan daromadlar, quyidagi 
asosiy bo‘limlarda aks etadi:
-sotishdan sof tushum;
-asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar (operatsion daromadlar); -
moliyaviy faoliyatdan daromadlar; -favqulodda daromadlar.
Daromadlarni bunday korxona faoliyati turlari bo‘yicha aniqlashtirilishi, 
manfaatdor tomonlardan korxona umumiy faoliyatiga ob’ektiv baho berilishi 
uchun zarurdir.

Download 0.65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling