Toshkent moliya instituti Moliya va moliya tehnologiyasi
Download 364.92 Kb. Pdf ko'rish
|
1 2
Bog'liqmustaqil ish
|
Toshkent moliya instituti Moliya va moliya tehnologiyasi yonalishi MMT-96K-2 talabasi Egamberdiev Murodbek ning mustaqil ishi Savollar. 1. Zamonaviy monetarism nazariyasi 2. Bimetallizm pul tizimi 3. Inflatsion targetlash va uni amalga oshirish shart –sharoitlari • Monetarizm - bu pul ta'minoti iqtisodiy o'sishni ta'minlashning eng muhim omili bo'lgan iqtisodiy nazariya. Pullar oshgani sayin, odamlar ko'proq narsani talab qilmoqda . Zavodlar yangi ish joylari yaratib, ko'proq ishlab chiqarishadi.Monetaristlar pul taklifini oshirish faqatgina iqtisodiy o'sish va ish o'rinlarini yaratish uchun vaqtinchalik kuchayishni ta'minlaydi deb ogohlantirmoqda. Uzoq muddatda bu inflyatsiyani oshiradi. Demak, talab ortib bormoqda, narxlar ko'tariladi. • Monetaristlar pul siyosatining moliya siyosatidan ko'ra samaraliroq ekanligiga ishonishadi. Bu davlat xarajatlari va soliq siyosati. Stimulus pul mablag'larini pul bilan ta'minlaydi, biroq bu nuqsonni keltirib chiqaradi. Bu mamlakatning suveren qarzini oshiradi. Bu foiz stavkalarini oshiradi. Monetaristlar markaziy banklar hukumatdan ko'ra kuchliroq ekanini aytishadi, chunki ular pulni nazorat qilishadi. • Monetaristlar nominal stavkalardan ko'ra real foiz stavkalarini kuzatadilar. Nashr etilgan narxlar eng ko'p nominal stavkalari. Haqiqiy stavkalar inflyatsiya ta'sirini yo'qotadi . Ular pulning haqiqiy qiymatini aniq tasvirlaydi. • Bugungi kunda monetarizm foydadan voz kechdi. Buning sababi, pul taklifi o'tmishga qaraganda kamroq foydali likvidlik o'lchovidir. Likvidlik pul, kredit va pul bozori investitsiya fondlarini o'z ichiga oladi. Kredit kreditlarni, obligatsiyalarni va ipotekalarni o'z ichiga oladi. Ammo pul ta'minoti zaxiralar , tovar va uy kapitallari kabi boshqa aktivlarni o'lchamaydi. • Odamlar fond bozorida pul bozorlari sifatida pulni tejashga ko'proq imkon beradi. Ular yaxshiroq qaytib kelishadi. • Demak, pul mablag'lari ushbu aktivlarni o'lchamaydi. Agar fond bozori ko'tarilsa, odamlar boy-badavlat bo'lishadi. Ular ko'proq sarflashni xohlaydilar. Bu talabni oshiradi va iqtisodiyotni kuchaytiradi. Ushbu mablag'lar Fedni e'tibordan chetda qoldirmagan. • Ular 2001 yilgi iqtisodiy inqirozga va Buyuk tushkunlikka sabab bo'ldi. • Bu qanday ishlaydi? • Pul mablag'lari kengaytirilganda, foiz stavkalarini pasaytiradi, chunki banklar qarz berish uchun ko'proq mablag'ga ega bo'lishadi, shuning uchun ular kam stavkalarni zimmasiga olishga tayyor. Ya'ni iste'molchilar uylar, avtomobillar va mebel kabi katta chipta buyumlarini xarid qilish uchun qarz olishadi. Pul mablag'larining pasayishi foiz stavkalarini oshiradi, kreditlarni yanada qimmatlashtiradi va iqtisodiy o'sishni sekinlashtiradi. • Qo'shma Shtatlarda federal zahiralar pul mablag'larini oziq-ovqat bilan ta'minlaydi . Bu Fed banklarning bir-biridan ortiqcha naqd pulini bir kecha-kunduzda saqlab qolishlarini va boshqa barcha foiz stavkalariga ta'sir qilishini belgilaydi. Fed boshqa pul vositalarini qo'llaydi, masalan zaxira talabi , banklarga ularning pullari har kuni zaxirada qancha pul sarflashi kerakligini aytadi. • Misollar • Federal zaxira kafedrasi Pol Volcker stagflyatsiyani tugatish uchun monetarizmni qo'lladi. U oziq-ovqat fondini 1980 yilda 20 foizga ko'targan. Bu inflyatsiyani tugatdi. Lekin bu juda qimmatga tushdi. U 1980-82 yillardagi turg'unlikni yaratdi. • Fed boshqaruv raisi Ben Bernanke , Miltonning taklifiga ko'ra, Fed inflyatsiyani engil inflyatsiya qilishni taklif qildi. U birinchi marta federal infratuzilmani tashkil etdi, u rasmiy inflyatsiya ko'rsatkichini 2 foizga ko'paytirdi. Bu uchuvchi gaz va oziq-ovqat narxini pasaytiradigan asosiy inflyatsiya darajasi. • Mamlakatda umumiy ekvivalent sifatida qabul qilingan metallga va tanga muomalasi bazasiga qarab pul tizimi bimetalizm va monometalizm pul zimlariga bulinadi. • Bimetalizm - pul tizimida umumiy ekvivalent rolini metall (kupincha oltin va kumush) bajargan, bu tizimda ikkala metalldan xam tangalarning erkin muomalaga chiqarilishi va ularning cheksiz almashishiga amal qilingan.Parallel valyuta tizimida ikki metall qiymati stixiyali, metallning bozor bahosiga munosib tarzda belgilangan. Bu pul tizimida davlat metallar orasidagi mutanosiblikni o`rnatib qo`ygan. Oltin va kumush tangalarning chiqarilishi va ularning axoli tomonidan qabul qilinishi ana shu mutanosiblikka muvofiq amalga oshirilgan. • Bimetallizm XVI-XVII asrlarda keng tarqalgan bo’lib G’arbiy Yevropaning qator mamlakatlariga esa XIX asrgacha yetib kelgan. 1865 yili Fransiya, Belgiya, Shveytsariya va Italiya mamlakatlari bimetallizmni xalqaro sulh - Lotin tanga Ittifoqi yordamida saqlab qolishga urinishgan. Tuzilgan konvensiyada ikkala metalldan ham 5 frank va undan yuqori qiymatli tangalarni chiqarish, oltin va kumush o’rtasida 1:15,5 qiymat mutanosibligini o’rnatish shartlari ko’zda tutilgan 2. • Biroq, bimetallik pul tizimining qo`llanilishi rivojlangan kapitalistik xo`jalik extiyojlariga mos kelmasdi, chunki qiymat o`lchovi sifatida bir vaqtning o`zida ikki metall - oltin va kumushning qo’llanilishi pulning ushbu funksiyasi tabiatiga to’g’ri kelmagan. Umumiy qiymat o’lchovi bo`lib faqat birgina tovar xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari ikki metall orasidagi davlat tomonidan o’rnatiladigan nisbat ularning bozor narxiga to’g’ri kelmas edi. XIX asr oxirida kumush ishlab chiqarishning arzonlashishi va uning qadrini yo’qotishi natijasida oltin tangalar muomaladan xazinaga keta boshladi. Bunda Kopernik-Greshemning qonuni yuzaga chiqqan, ya’ni yomon pullar muomaladan yaxshilarini chiqarib tashlagan. • Kapitalizm taraqqiyoti mustaxkam pul, yagona umumiy ekvivalent bo’lishni talab qildi, shuning uchun bimetalizm o’z o’rnini monometalizmga bo’shatib berdi. • Monometalizm - bu pul tizimida yagona metall (oltin yoki kumush umumiy ekvivalent va pul muomalasining asosi bo’lib xizmat qiladi. Amal qilayotgan tanga va boshqa qiymat belgilari qimmatbaho metallar almashiniladi. • Rossiyaning O’rta Osiyoga yurishi natijasida, 1865 yilda Toshkent ruslar qo’liga o’tgan. Keyinchalik Buxoro davlatining O’ra tepa, Jizzax, Samarqand, Kattaqo’rg’on, Urgut kabi shaharlari Rossiya tasarrufiga o’tgan. Buxoro amiri Rossiya bilan do’stlik shartnomasini tuzgan va yarim mustaqil davlat bo’lib o’zining mustaqil pul tizimini saqlab qolgan hamda mustaqil pul siyosatini olib borgan. O’sha davrda muomalaga oltin, kumush, mis tangalar chiqarilgan. 1 tillo Rossiyaning 6 rubl 80 kopeek, 1 tanga (kumush) 15 kopeekka, 1 mis tanga - (mira) 4 kopeekka, pul 1/4 kopeekka tenglashtirilgan. Muomalada ko'proq kumush tanga ishlatilib, uning kursi 1 tangaga 12 kopeekdan 20 kopeekkacha o’zgarib turgan. O’tgan asrning 90-yillarida Rossiya Toshkent va Qo'qonda, keyinchalik, Buxoroda o’z banklarini ochgan. Muomalaga rus oltin, kumush tangalari va kredit biletlari kirib kelgan. Buxoroda rus oltin, kumush tangasidan ko’ra kredit biletlari juda mashhur bo’lgan. Buxoro beklariga amirga to’laydigan soliq va boshqa to’lov, in’omlarini kumush tangada karvonlarda olib kelgandan ko’ra, kredit biletlarda olib kelish arzon va oson bo’lgan. Shuning uchun kumushlar rus kredit biletlariga almashtirilgan. Rus banklarida kumush tangalar qaytib muomalaga chiqmagan. Ular Rossiyaga jo’natilgan va Peterburgdagi zarbxonada qayta ishlatilib rus kumush tangasi sifatida muomalaga chiqarilgan • Kumush monometalizmi Rossiyada 1843-1852 yillarda, Gollandiyada 1847-1875 yy. da mavjud bo`lgan. • Chor Rossiyada kumush monometalizmi tizimi 1839-1843 yillarda o’tkazilgan pul isloxoti natijasida qabul qilingan. Pul birligi kumush rubli bo’lgan. Keyinchalik muomalaga kredit biletlari xam chiqarilgan, ular kumush tanga bilan teng muomalada qatnashgan va erkin tarzda metallga almashtirilgan. Lekin bu isloxot sunayotgan krepostnoylik tizimi davlat byudjeti va tashqi savdo balansi taqchiligi sharoitida pul muomalasini uzoqroq muddatga tartibga sola olmagan. 1853-1856 yillardagi Qrim urushi ko’p miqdorda qo’shimcha kredit pullar emissiyasini talab qildi va natijada ular qog’oz pulga aylanib qoldi. • Ilk bor oltin monometalizmi (standart) pul tizimi sifatida Buyuk Britaniyada XVIII asr oxirida qaror topgan va qonun bilan 1816 yilda tasdiqlangan. Ko’pchilik boshqa davlatlarda u XIX asrning oxirlarida joriy qilingan: Germaniyada - 1871-1873 yilda, Shvetsiya, Norvegiya, Daniyada - 1873 yilda, Fransiyada - 1876-1878 yilda, Avstriyada - 1892 yilda, Rossiya za Yaponiyada - 1897 yilda, AQSh da - 1900 yilda. Oltin tanga standarti kapitalizmning erkin raqobatiga juda mos kelgan, ishlab chiqarish, kredit tizimi, jaxon savdo kapitali kelib chiqishining rivojlanishiga yordam bergan. 3 • Inflyatsiya - bu tovarlar va xizmatlar baholarining o’sishi natijasida muomaladagi pul massasining ko’payishi va shuning natijasida pulning qadrsizlanishidir. • P.Graud va M.Polan tomonidan amalga oshirilgan va inflyatsiyaga bag’ishlangan jiddiy ilmiy tadqiqotlardan biri bo’lib, ushbu ilmiy ish 165 mamlakatni va 1969-1999 yillarni qamrab oladi. • Mazkur tadqiqot mualliflari inflyatsiyaning miqdoriylik nazariyasi qoidalaridan biri bo’lgan - pullarning o’sish sur’ati va inflyatsiya darajasi o’rtasida to’g’ri mutanosiblik mavjud, degan qoida to’g’ri va statistik ma’lumotlarda tasdiqlanadi, degan xulosaga keldilar. • Inflyatsiya sur’atlarining o’sishi bilan uning pullar taklifiga bog’liqligi yaqqolroq tarzda ko’zga tashlanib boradi. Inflyatsiyaning oqilona darajasiga ega bo’lgan mamlakatlarda korrelyatsiya koefffitsienti 0,24 ga teng bo’lgan bo’lsa, inflyatsiya darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlarda ushbu koeffitsient 1 ga yaqinlashdi. • P. Graud va M. Polanlar tomonidan inflyatsiya darajasini uch qismga ajratgan holda – past, oqilona va yuqori darajalarga ajratgan holda, pullar taklifi va inflyatsiya sur’atlari o’rtasidagi bog’liqlikni, korrelyatsion tahlil natijalariga tayanilgan holda, asoslab berilganligi inflyatsiya va milliy valyutaning nominal almashuv kursi o’rtasidagi bog’liqlik masalasiga oydinlik kiritadi. • XX asrning 70-yillariga qadar Fillips kashf etgan inflyatsiya va ishsizlik o’rtasidagi aloqadorlik xususidagi ilmiy xulosa amaliy ahamiyat kasb etdi. Ammo 1970 yilga kelib “Fillips egri chizig’i” deb ataluvchi mazkur xulosa amaliy ahamiyat kasb etmay qoldi. • Inflyatsiyaning yuqori sur’atlarda o’sishi, odatda, Davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirish bilan bog’liq. Byudjet siyosati va inflyatsiya o’rtasidagi bog’liqlik masalasi L. Katao va M. Terronzaning ilmiy ishida chuqur tadqiq qilingan Graude P., Polan M. Is Inflation Always and Everywhere a Monetary Phenomenon? Discussion Paper. №2841 CEPR. 2001. June. – Р. 26-29. • Mazkur modelda inflyatsiyaning uzoq muddatli dinamikasi tadqiq qilinadi va chiqim inflyatsiyasining asosiy omillari sifatida quyidagilar e’tirof etilgan: • ish haqi; • kommunal xizmatlar tariflari; • import qilingan xom-ashyo va butlovchi qismlarning baholari. • Ish haqi omilini oladigan bo’lsak, ish haqining oshishi natijasida baholarning sezilarli darajada o’sishi yuz berishi mumkin. Xalqaro amaliyotdan ma’lumki, agar ish haqi doimiy tarzda oshirib borilsa, u holda, korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy darajasi oshadi. Bu esa, o’z navbatida, korxonalarni baholarni oshirishga majbur qiladi. Aks holda, korxonalar foydasining miqdori kamayib ketadi. Bunday sharoitda “ish haqi-baholar” spiralining harakatiga barham berish uchun mehnat unumdorligining o’sish sur’atini o’rtacha ish haqining o’sish sur’atidan yuqori bo’lishini ta’minlash zarur. Agarda mehnat unumdorligini oshirishga muvaffaq bo’linmasa yoki uning pasayishi yuz bersa, u holda, ish haqi o’sishining baholar darajasiga nisbatan ta’siri kuchayadi. • Pullar taklifining inflyatsiyaga ta’siri isbotlangan bo’lsada, inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi barcha omillar monetar mazmunga ega emas va binobarin, Markaziy bankning nazorati doirasidan tashqaridadir. Lekin mazkur nomonetar omillar o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida inflyatsiyaning o’sish sur’atlariga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli, pul-kredit siyosatining strategiyasini ishlab chiqishda bazaviy inflyatsiyaga, ya’ni inflyatsiyaning uzoq muddatli davriy oraliqlardagi o’zgarishiga alohida e’tibor qaratiladi. Bu esa, Markaziy bankning inflyatsiyani jilovlashdagi rolini aniqroq baholash imkonini beradi. • Iqtisodiy adabiyotlarda bazaviy inflyatsiyaga bag’ishlangan ko’plab ilmiy izlanishlar mavjud bo’lsada, inflyatsiyaning bazaviy darajasi xususida yakdil xulosa mavjud emas. Shunday bo’lsada, ko’pchilik iqtisodchi olimlar tomonidan bazaviy inflyatsiya inflyatsion jarayonning uzoq muddatli tendentsiyalari sifatida e’tirof etilgan. • Xulosa qilib aytganda, bazaviy inflyatsiya – bu nomonetar inflyatsiya bo’lib, iste’mol baholarining o’zgarishi shaklida namoyon bo’ladi va uni formula tarzida quyidagicha ifodalash mumkin: • Bunda, inflyatsion shok deganda, tovarlar va xizmatlar bahosining inflyatsion kutish ta’sirida qisqa muddatli davriy oraliqlarda keskin ko’tarilishi nazarda tutilmoqda Download 364.92 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|
1 2