Toshkent moliya instituti pul va banklar fanidan mustaqil ish

5-mavzu: Pul nazariyalari 
 
5.1.Pul nazariyasining mohiyati
5.2.Pulning metallik nazariyasi
5.3.Pulning nominallik nazariyasi
5.4.Pulning miqdoriy nazariyasi

 
5.1.Pul nazariyasining mohiyati
Pul nazariyasining olamshumul ilmiy ahamiyati shundaki, u barcha iqtisodiy 
fanlarning bazisi hisoblanadi. Haqiqatda ham birorta iqtisodiy adabiyot mavjud 
emaski, agar pul yoki u bilan bog‘liq munosabatlarni o‘zida aks ettirmagan bo‘lsa.
Pulning nazariy tabiati bir nechta bo‘lib, qator kontseptsiyalarda uning 
mavjudligini tabiiy asoslari va amal qilishining sabablari keltiriladi. Shartli 
ravishda buni “tovarli” va “tovarsiz” kontseptsiyalarga ajratish mumkin
22
.
Tovarli kontseptsiyada pulning qimmatliligini aniqlashda asosiy e’tibor real 
foydali hisoblangan ichki qiymatiga qaratiladi. Bu borada juda keng tarqalgan 
pulning metallilik nazariyasi e’tiborga olinadi. 
Pulning tovarsiz kontseptsiyasida uning tovarni sotib olish huquqini 
beruvchi qiymati, simvoli, ieroglifi, umumiy ko‘rinishi kabi belgilariga e’tibor 
qaratiladi.



2. Ma’lumki, pul doimo iqtisodchilarning diqqat markazida bo’lgan. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida pul muomolasiga ahamiyat yanada kuchaydi. (Hozirgi paytda o’zbek tilida
ishlatilayotgan pul1 so’zi asli forscha-tojikcha bo’lib, O’rta Osiyo xondiklari, Yaqin Sharqdagi
ayrim davlatlarda qo’llanilgan naqd chaqa pul. Masalan, XVIII, XIX asrda Qo’qon xonligida
1/45, - 1/30 tangaga teng bo’lgan. Eronda 1/40 qironga, Afg’onistonda 1932 yilgacha 1/100
afg’onga teng bo’lgan. Fikrimizcha, oltin tangalar o’rnida qog’ozning ishlatilishi uning qadri
past, ya’ni oltin tanga bo’la olmasligini ta’kidlab, muomalada umumiy nom pul deb atala
boshlagan bo’lishi kerak. Umumiy nom ham taraqqiyotning ma’lum bir yuqori bosqichida paydo
bo’ladi.
Pulning kelib chiqishi, tabiatiga nazariy jihatdan ikki xil: ratsionalistik va evolyutsion
yondashuv mavjud.
Ratsionalistik yondashuv asoschilari pulning kelib chiqishini kishilar o’rtasida kelishuv
tufayli yuz bergan deb tushuntirishadi. Bu yondashuv XVIII asr oxirlarigacha hukm surgan. Bu
sub’ektiv psixologik yondashuv hozirgi paytda ham ayrim iqtisodchilar tomonidan qo’llaquvvatlanadi.
Evolyutsion yondashuvda esa pul jamiyatning ijtimoiy – iktisodiy taraqqiyoti mahsuli deb
qaraladi. Pul ob’ektiv zaruriyat tufayli turli-tuman tovarlar ichidan barcha tovarlarga
ayirboshlanadigan maxsus tovar sifatida ajralib chiqqan.
Pulning kelib chiqishi haqidagi har ikki yondashuvga xos nazariyalarni to’rt guruhga
bo’lish mumkin.