Тошкент вилояти Чирчик давлат Педагигика институти

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT VILOYATI CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

Педагогика ва психалогия йуналиши 19/6-гурух талабаси Ранова Умида
Psixologik xizmat asoslari fanidan mustakil ish
ТОШКЕНТ 2023

Mavzu: Konsultativ ta'sir etish texnologiyasi

• 1. Jahon psixologiya fanining ilg‘or taraqqiyparvar, gumanistik tadqiqotchilarining tajribasida kо‘rsatilishi
• 2. Inson psixikasi bilan yuksak tashkil topgan hayvon psixikasi orasida katta farqqa ega bо‘lgan ijtimoiy voqelik hukmi
• 3. Ba'zida psixolog-konsultantning o'zi etarli emasligi

Reja:

Kirish

• Inson jamiyatningturli guruhlarida odamlarning о‘z zimmasiga olgan vazifalari va rollari qanchalik rang- barang bо‘lmasin, tur-mushdagi mavqei kо‘p ma’no, kо‘p qirrali xususiyatga ega bо‘lishidan qat’i nazar, inson shaxsiga tо‘la mos keladigan haqiqiy tavsif be-rish imkoniyati saklanib qoladi. Unga beriladigan tavsif faqat uning о‘ynaydigan asosiy rollarini, egallagan mavqeining indivi-dualligini namoyon qiluvchi motivlarini aniqlash bilan emas, bal-ki uning ishlab chiqarishga, moddiy boyliklarni^о‘zlashtirishga nis-batan munosabatini о‘rganish orqali beriladi. О‘zbekistonda inson shaxsiga beriladigan asosiy tavsif uning asosida gumanistik, mustaqil, huquqiy jamiyat qurish jarayoniga nisbatan va bu ijtimoiy jarayonda faol qatnashishi kabi muhim mezonlarga asoslanadi.

1. Jahon psixologiya fanining ilg‘or taraqqiyparvar, gumanistik tadqiqotchilarining tajribasida kо‘rsatilishi

• Jahon psixologiya fanining ilg‘or taraqqiyparvar, gumanistik tadqiqotchilarining tajribasida kо‘rsatilishicha, shaxsning psixo-logik tuzilishi, psixologik xususiyatlari, xarakter xislati, tempe-rament xususiyatlari, irodaviy sifatlari, akliy qobiliyatlari, is-te’doddarajalari, barqaror qiziqishlari, hukmron motivlari, his- siyoti va shu kabilarning birikmasi (majmuasi) har bir yaqqol, alo-hida odamda betakror, barqaror, turg‘un birlikni tashkil etadi. Bu esa, о‘z navbatida gsh.xsni psixologik tuzilishining nisbiyligi, qat’iyligi, stereotipligi tо‘g‘risidagi fikrni qat’iy tasdiqlashga imkon yaratadi. Mеhnatga moslashish (ko`nikish) − bu shaxsning yangi mеhnat vaziyatini o`zlashtirishining ijtimoiy jarayoni bo`lib, unda shaxs va mеhnat muhiti bir –biriga
• faol ta'sir ko`rsatadi va moslashuvchi-moslashtiruvchi tizimlar hisoblanadi.

Inson ishga kirar ekan, muayyan mеhnat tashkilotining kasbiy va ijtimoiypsixologik munosabatlari tizimiga faol kirishib kеtadi, o`zi uchun yangi bo`lgan ijtimoiy vazifalarni, qadriyatlar va normalarni o`zlashtirib oladi, o`zining alohida tutgan yo`lini tashkilot (mеhnat jamoasi)ning maqsad va vazifalari bilan moslashtiradi, bu bilan o`zining xulqini mazkur korxona yoki muassasaning xizmat yo`l-yo`riqlariga bo`ysundiradi. Biroq inson ishga kirishda avvaldan qaror topgan muayyan maqsadlar, qadriyatli muomala yo`nalishiga ega bo`ladi, shularga muvofiq korxonaga bo`lgan o`z talablarini shakllant iradi, korxona esa o`z maqsadlari va vazifalaridan kеlib chiqib, xodimga, uning xulq -atvoriga o`z talablarini qo`yadi. Xodim va korxona o`z talablarini amalga oshira borib, o`zaro bir -birlariga ta'sir ko`rsatadilar, bir-birlariga moslashadilar, buning natijasida mеhnatga moslashuv jarayoni amalga oshiriladi. Shunday qilib, mеhnatga moslashuv − shaxs va uning uchun yangi bo`lgan ijtimoiy muhit o`rtasidagi ikki tomonlama jarayondir.
Madaniy-maishiy moslashuv − bu mеhnat tashkilotidagi turmush xususiyatlari va bo`sh vaqtni o`tkazish an'analarini o`zlashtirishdir. Bu moslashuv xususiyati ishlab chiqarish madaniyati darajasi, tashkilot a'zolarining umumiy rivojlanishi, ishdan bo`sh vaqtdan foydalanish xususiyatlari bilan bеlgilanadi. Psixofiziologik moslashuv − bu xodimlar uchun mеhnat vaqtida zarur bo`ladigan shart- sharoitlarni o`zlashtirish jarayonidir. Zamonaviy ishlab chiqarishda faqat t еxnika va tеxnologiya emas, balki ishlab chiqarish sharoitidagi sanitariyagigiеna normalari ham ma'naviy jihatdan eskirib boradi. Mеhnatning sanitariyagigiеna sharoitlarini, xodimlar turmushini yaxshilash, tobora ko`proq miqdorda qulay va zamonaviy uy-joylar, kiyim-boshlar, pardoz-andoz ashyolarining paydo bo`lishi ishlab chiqarish faoliyatiga ta'sir qilmasdan qolmaydi. Hozirgi zamon xodimi sub'еktiv ravishda qabul qilinadigan sanitariya-gigiеna shinamligidan, mеhnat maromidan, ish o`rnidagi qulayliklar va hokazolardan ozgina bo`lsa ham chеtga chiqilishiga juda sеzgirlik bilan qaraydi. Ko`pgina tadqiqotlarning ko`rsatishicha, ishchilar uchun sanitariya-gigiеna shinamligi shart-sharoitlari kеskin bo`lib turadi va ular buni og`rinib qabul qiladilar.
2. Inson psixikasi bilan yuksak tashkil topgan hayvon psixikasi orasida katta farqqa ega bо‘lgan ijtimoiy voqelik hukmi
Inson psixikasi bilan yuksak tashkil topgan hayvon psixikasi orasida katta farqqa ega bо‘lgan ijtimoiy voqelik hukm suradi. Hayvon о‘z tо‘dasidagi a’zolariga yaqqol holat bilan bog‘liq bо‘lgan, bsvosita favquloddagi vaziyat bilan cheklangan hodisalar yuzasidan «о‘zining tili»da xabar uzatishi odatiy hodisa. Odam undan farkli о‘laroq nutq vositasida о‘z qabiladoshlariga о‘tm ish (xotirot), hozir-gi davr va kelajak tо‘g‘risida ma’lumot (axborot) berish hamda ijti -moiy turmush tajribalarini uzatish imkoniyatiga ega. Insoniyat-ning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotida til tufayli aks ettirish (in’-ikos qilish) imkoniyatlari qayta qurildi, oqibat natijada odam miyasida atrof-muhittimsollari, xususiyatlari aniqroqaks eta bosh-ladi. Buning natijasida yakkahol shaxs kishilik dunyosi tomonidan orttirilgan tajribadan bahramand bо‘la bordi, shuningdek, uning uchun noma’lum hisoblangan borliq h odisalari, holatlari, qonuni-yatlari tо‘g‘risidagi bilimlarga egalik qila boshladi. His-tuyg‘ular, ichki kechinmalar, taassurotlar, hayajonga soluvchi nafosat timsol-lar yuzasidan zavklanishi, maroq olish imkoniyatlari vujudga kel-di, ularning mazmuni, ma’nosi, mohiyati bо‘yicha о‘ziga о‘zi hisobot berish, ijobiy yoki salbiy ta’sir etishini baholash muammolarini keltirib chiqardi.
Hayvonot olami bilan insoniyatning xabar uzatish vositasi ora-sidagi farqi tafakkurda ham о‘z aksini topadi. Chunki har qanday psixik funksiya boshqa turdagi, shakldagi, mazmundagi funksiyalar qobig‘ida namoyon bо‘ladi va muayyan shart-sharoitlar vujudga kelga-nida rivojlanadi. Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarda amaliy (sod-da) tafakkur mavjud bо‘lib, chamalash orqali mо‘ljal olishga, favqu- loddagi vaziyat yuzaga keltirgan vazifani bajarishga yо‘naltiril-gandir. Hayvonlar, aniqrog‘i maymunlar ayrim hollarda «qurol» yasash va undan muayyan masala hal etishda foydalanish hodisalari tajri -balarda kuzatilgan, lekin ulardan birontasi tafakkurni mavhum tarzda amaliyotga tatbiq eta bilmagan. Holbuki shunday ekan, hay-vonlar idrok qilish kо‘lamidan tashqariga chiqish imkoniyatiga ega emas, binobarin, u yaqqollikdan mavhumlikka о‘ta olmaydi, hatto bun-day vaziyatni aks ettirish imkoni ham yо‘q. Hayvon yaqqollik, bevo-sita idrok qilishlikni quli bо‘lsa, aksincha inson mavhum fikr -lashning gultojisidir. Inson bilan hayvon о‘rtasidagi bu boradagi tafovut quyidagilarda mujassamlashadi: a) shaxsning xulq -atvori, faoliyati yaqqollikdan mavhum holatga о‘tish imkoniyatiga ega; b) fav-quloddagi vaziyat munosabati tufayli vujudga kelishi ehtimol oqibat-ni oldindan payqash layoqati mavjud; v) qiyinchiliklar uchrasa, ularni yengish uchun qо‘shimcha vositalar qо‘llash, о‘zgartirishlar kiritish bilan ajralib turadi. Shuning uchun avtomobil ishdan chiqsa inson uni sozlaydi, yomg‘ir yog‘sa narsalarni panaga oladi, ayb ish qilib qо‘ysa himoyalanish yо‘l-yо‘riqlarini о‘ylaydi, muammo yechimini qidiradi va hokazo. Shaxs favquloddagi vaziyatning quliga aylanmaydi, ak-sincha u kelajakni kо‘ra bilishga qodir, aql-farosat esa bashorat qilish imkoniyatini yaratadi. Faoliyat mahsulini oldindan payqash, fe’l -atvor oqibatini ilgarilab ketib sezish uquviga egaligi bilan inson ustuvorlik qiladi. Hayvonlarning amaliy tafakkuri ularni yaqqol vaziyatdan bevosita ta’sirotga bо‘ysunishni taqozo etadi. Shax-sni mavhum fikrlashga nisbatan qobiliyati muayyan vaziyatga bevosi-ta bog‘liqlikdan uni xalos etadi. Inson bevosita muhim ta’siriga javob berish bilan qanoatlanib qolmasdan, balki uni kutayotgan ta’-sirini ham bartaraf etish qurbiga egadir. Inson psixikasi bilan hayvon psixikasi о‘rtasidagi birinchi farq shaxsning о‘zi anglagan qadriyatga binoan ongli xatti-harakat qilish qobiliyati mavjudli-gidir.
3-Desaptatsiyani tuzatish
3. Ba'zida psixolog-konsultantning o'zi etarli emasligi
Ba'zida psixolog-konsultantning o'zi etarli emas, chunki mijoz o'zi va uning muammosi haqida e'tirof etgan. Keyinchalik to'g'ri xulosalar chiqarish va mijozning muammosini hal qilish bo'yicha asosli tavsiyalarni shakllantirish uchun psixolog ba'zida u haqida qo'shimcha ma'lumotlarga muhtoj bo'ladi. Bunday holda, o'z xulosalari va xulosalarini shakllantirishdan oldin, psixolog-konsultant mijoz yoki mijoz bilan bog'liq bo'lgan va maslahat uchun foydali bo'lgan ma'lumotlarni taqdim etadigan boshqa shaxslar bilan qo'shimcha suhbat o'tkazadi. Psixolog-maslahatchi mijozning muammosi to'g'risida boshqa odamlar bilan suhbatlashmoqchi ekanligi, u mijozni oldindan xabardor qilishi va undan ruxsat so'rashi kerak. Ba'zida mijozning muammosi to'g'risida qaror qabul qilish uchun maslahatchi psixolog bir qator psixologik testlardan foydalangan holda mijozni qo'shimcha tekshirishni talab qilishi mumkin. Bunday holda, maslahatchi mijozga bunday tekshiruv zarurligini, xususan, u nimadan iborat bo'lishini, qancha vaqt davom etishini, qanday borishini va qanday natijalar berishi mumkinligini tushuntirishi kerak. Shuningdek, mijozga uning psixologik tekshiruvi natijalarini qanday, qaerda va kim tomonidan ishlatilishi yoki amalda foydalanish mumkinligi to'g'risida oldindan aytib berish kerak. Agar mijoz psixologik test o'tkazishga rozi bo'lmasa, unda psixologik maslahatchi buni talab qilmasligi kerak. Shu bilan birga, u majburdir - agar bu haqiqatan ham shunday bo'lsa - mijozni psixologik testlarda qatnashishdan bosh tortishi uning muammosini tushunishni qiyinlashtirishi va uning optimal echimini topishi mumkinligi haqida ogohlantirishi shart. Psixologik maslahatning asosiy bosqichlari Psixologik maslahat berishning butun jarayoni boshidan oxirigacha maslahat berishning asosiy bosqichlari ketma-ketligi sifatida ko'rsatilishi mumkin, ularning har biri maslahat jarayonida zarur bo'lib, muayyan muammoni hal qiladi va o'ziga xos xususiyatlarga ega. Psixologik maslahatning asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat
Ko'pgina mutaxassislar amalda besh bosqichli maslahat berish usulidan foydalanadilar: I bosqich. Mijoz bilan ishonchli munosabatlarni o'rnatish va mustahkamlash (maslahatchi butun maslahatlashuv davomida mijoz bilan ishonchli munosabatlarni saqlab turishi kerak). Maslahatchi mijozni qo'llab-quvvatlaydi, unga psixologik xavfsizlik sharoitlarini yaratadi va mijozning o'ziga professional sifatida ishonchini uyg'otadi. II bosqich. Mijozning maslahatchi oldidagi "e'tirofi" (mijozning psixologik va ijtimoiy-psixologik muammolarini subyektiv hissiy og'zaki taqdimoti). Maslahatchi mijozning psixososyal muammolarining ichki va tashqi sabablari to'g'risida umumiy tasavvurga ega va birinchi ishlaydigan gipotezalar paydo bo'ladi - hodisalarning tabiiy (sababli) bog'liqligi to'g'risida taxmin qilingan hukm. Maslahat gipotezalari tufayli maslahatchi mijoz unga murojaat qilgan psixologik- ijtimoiy muammolar sonini aniqlab berishi mumkin. Mutaxassis dastlabki professional maslahat xulosasini shakllantirishni boshlaydi. III bosqich. Mijozning ijtimoiy-psixologik muammolarini tahlil qilish (aks ettirish, muhokama qilish); umumiy ishchi maslahat farazini tekshirish. IV bosqich. Konsultant tomonidan mijozning muhim muammolarini har tomonlama professional o'rganish, mijoz bilan birgalikda mijozning muammolarini maqbul echimini topish va resurslarni topish (mijozning ijtimoiy-psixologik qiyinchiliklarini bartaraf etish va uning qiyin hayotiy vaziyatidan chiqish uchun). V bosqich. Mijozga berilgan tavsiyalar va maslahat jarayonining tugashi, maslahatchi tomonidan butun konsultatsiya jarayoni davomida sodir bo'lgan voqealar to'g'risida qisqacha ma'lumot, mijoz bilan birgalikda muammoni hal qilish usullarini takrorlash (gapirish) (mijoz uchun). Maslahat berish jarayonining yakuniy qismida, agar kerak bo'lsa, maslahatchining mijoz bilan keyingi aloqasi (professional o'zaro aloqasi) ham muhokama qilinadi. Ijtimoiy ishda maslahatchi mijozga muayyan muammoni hal qilishda yordam beradi.