Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika universiteti sport va chaqiriqqacha harbiy ta

II BOB. Sport mashg'ulotining davrlarida taktik tayyorgarlik
Sport taktikasi — raqib bilan bellashuv olib borish san’ati bo‘lib, uning asosiy vazifasi raqib ustidan g‘alabaga erishishi, o‘zi uchun maksimal bo‘lgan natijalarni ko‘rsata olishi, yengil atletikachining jismoniy va psixik imkoniyatlaridan eng oqilona tarzda foydalanishidir. Taktika yengil atletikaning barcha turlarida juda zarur. U yurish, o‘rta va uzoq masofalarga yugurishda eng katta ahamiyatga ega.
Musobaqalar raqib bilan bevosita munosabatda bo‘lmay o‘tkaziladigan turlarda (sakrash, uloqtirishlar) uning ahamiyati bu qadar jiddiy emas. Taktik san’at yengil atletikachiga o‘z sport texnikasini, jismoniy va axloqiy-irodaviy tayyorgarligini, o‘z bilimlari hamda turli sharoitlarda turli raqiblar bilan bellashish tajribasini unumliroq qo‘llay olishga imkon beradi. Umuman, taktik mahorat belgilangan rejani aniq bajarish, og‘ishlar yuz berganda vaziyatni tez baholab, eng samarali yechim topish uchun sharoit yaratadigan bilimlar, ko‘nikma va malakalarning boy zaxirasiga asoslanishi zarur. Taktik tayyorgarlikning vazifalari quyidagilardan iborat: — taktikaning umumiy qoidalarini o'rganish; — sport bellashuvlarining mohiyati va qonuniyatlarini (ayniqsa, yengil atletikaning tanlangan turida) bilish; — o‘z turi bo‘yicha taktikaning yo‘llari, vositalari, shakl hamda turlarini o‘rganish; — eng kuchli sportchilarning taktik tajribasini bilish; — mashg‘ulotlarda prikidkalar, musobaqalarda (taktik mashqlar) taktika elementlari, yo‘llari, variantlaridan amaliy foydalanish; — raqiblarning kuchini aniqlash, ularning taktik, jismoniy, texnik va irodaviy tayyorgarligini, ularning musobaqa bellashuvlarini olib borish malakasini vaziyat hamda boshqa tashqi shart-sharoitlarni hisobga olgan holda o‘rganish.
Mazkur vazifalar asosida sportchi murabbiy bilan birgalikda o‘tkaziladigan musobaqa uchun taktik harakatlar rejasini ishlab chiqadi. Musobaqalardan so‘ng taktikaning samaradorligini tahlil qilib, kelajak uchun xulosalar chiqarishi kerak. Taktikani o‘rgatishning asosiy vositasi — o‘ylab chiqilgan reja bo'yicha mashqni takroran bajarish, masalan, tezligini muayyan tarzda o‘zgartirib yugurish, belgilangan balandlikdan sakrashni boshlash; lco‘zda ‘Hash; uloqtirishda birinchi urinishdayoq eng yj tutilgan vaziyatga javoban o‘rganil| taktik sxemani o'zgartirish va h.k.
Ma’lumki, taktik mahorat jismoniy sifatlarni va irodaviy fazilatlarni rivojlantirish, texnikani takomillashtirish bilan chambarchas bog'liq. Ba’zan, mo‘ljallangan taktik kombinatsiyani amalga oshirishdan avval sportchining funksional imkoniyatlari va texnik mahoratini oshirish zarur bo‘ladi. Yengil atletikachilar tayyorgarligida nazariy tayyorgarlik muhim ahamiyatga ega. Nazariy tayyorgarlikning vazifalari o‘z ichiga quyidagi masalalarni oladi: — jismoniy tarbiya tizimi va sport nazariyasi to‘g‘risidagi umumiy tushunchalar; — mamlakatimizda va jahon miqyosida jismoniy tarbiya hamda sportning rivojlanish istiqbollarini bilish; — yengil atletika sporti nazariyasi va amaliyotini bilish; — sportchini psixologik jihatdan tayyorlash masalalarini bilish; — sportchining gigiyenik rejimi, shifokor nazorati va o‘z-o‘zini nazorat qilish masalalarini bilish; — yengil atletikaning ixtisoslashtirilgan turida jarohatlarning oldini olish masalalarini bilish.
Nazariy tayyorgarlikda yengil atletikaning tanlangan turi bo‘yicha mashg'ulot usuliyatiga alohida e’tibor qaratilishi zarur. Yengil atletikachilarning o‘z ixtisosliklariga tatbiqan kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik va egiluvchanlikni rivojlantirishning vosita va usullarini bilishlari; o‘zlarida irodaviy hamda axloqiy fazilatlarni to‘g‘ri tarbiyalay olishlari; yil davomidagi va istiqboliy ko‘p yillik mashg‘ulotlarni rejalashtirish bilan tanish bo‘lishlari; sport musobaqalari ahamiyatini tushunishlari, ularda ishtirok etish qoidalari hamda ularga bevosita tayyorlanish xususiyatlarini yaxshi bilishlari; o‘quv mashq jarayoni va musobaqa natijalarini tahlil qila olishlari; o‘z-o‘zini nazorat qilish va mashg‘ulotlar kundaligini tutib, unga o‘z sport faoliyatlari haqidagi mulohazalarini muntazam yozib borishlari juda muhim. Bu moddalar bo‘yicha nazariy bilimlarni o‘quvchilar ma’ruzalar, suhbatlarda, o‘quv mashg'ulotlaridagi tushuntirishlar vaqtida egallaydilar. Sport nazariyasi va usuliyati fanini yanada chuqurroq o‘rganish uchun yengil atletikachilarga maxsus adabiyotlar tavsiya etiladi va keyin ular muhokama qilinib, tahlildan o‘tkaziladi. Bugungi kunda sportda o‘z bilimlarini muntazam to‘ldirib, ilm-fan, ilg‘or sport amaliyoti yutuqlarini kuzatib boradigan, o‘z funksional va texnik tayyorgarligidagi eng kichik o'zgarishlarga ham e’tiborini qa18 ratib, ongli ravishda shug‘ullanadigan sportchilar yuqori sport natijalarga erishadilar. Mashg'ulot jarayoni — bu har doim ham belgilangan maqsad sari zinapoyalar orqali yuqoriga ravon, bir maromda odim tashlab ko‘tarilish emas. Bir qarashda kutilmagandek tuyuladigan parvozlar ham, tasodifiy muvaffaqiyatsizliklar, qulashlar ham bo‘ladi. Ba’zan sport yutuqlari darajasida barqarorlik yuzaga keladi va sportchi yangi muvaffaqiyatlar uchun kuch hamda bilim to‘plab olguncha oylar, yillar o‘tib ketadi. Yengil atletikachi uchun sport tayyorgarligi nazariyasini bilish juda muhim. Jismoniy mashqlar ta’siri ostida qanday jarayonlar ro‘y berishini biladigan sportchi mustaqil bo‘ladi, busiz esa sportda katta yutuqlarga erishish mumkin emas. Murabbiy va shifokor bilan hamkorlikdagi faoliyat sport mahorati cho‘qqilariga olib chiqadigan asosiy yo‘ldir. Sport bilan shug‘ullanganda salomatlikni mustahkamlash, jismonan rivojlanish, yanada kuchli, tezkor, chaqqon, chidamli bo‘lish mumkin. Sport kun tartibiga rioya qilishga o‘rgatadi, organizmni chiniqtiradi, lekin u yana sportchining axloqiy-irodaviy fazilatlari rivojlanishiga, psixologik tayyorgarligiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Hozirgi vaqtda yirik musobaqalarda raqobat nihoyatda kuchli bo‘lgan sport kurashining murakkab sharoitida sportchilar teng texnik va jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘ladilar, bir xil taktikadan foydalanadilar, lekin kimda axloqiy, irodaviy hamda maxsus ruhiy tayyorgarlining rivojlanish darajasi yuqoriroq bo‘lsa, ko'proq shu g‘alabaga erishadi. Sport amaliyotida bunday misollarni ko'plab keltirish mumkin: mavsumning shak-shubhasiz peshqadami ruhiy tayyorgarlik darajasi zaifligi tufayli finalga chiqa olmaydi, ilg‘orlar safiga kirmagan sportchilar esa ko‘p jihatdan irodalarini imkon qadar safarbar eta olganlari uchun kubok hamda gramprilarda, jahon chempionatlarida, olimpiada o‘yinlarida g‘alabalarga erishadilar.
Axloqiy, irodaviy fazilatlar va maxsus psixologik tayyorgarlikning yuqori darajasi turli sifatlarning majmuali tarzda namoyon bolishini ko‘zda tutadi. Ulardan hatto bittaginasining yetarlicha rivojlanmaganligi ko‘pincha yuqori malakali sportchilarning mag‘lubiyatga uchrashiga sabab bo‘ladi. Shu sababli psixologik tayyorgarlik sportchining takomillashuv yo'lidagi barcha bosqichlarda uni tarbiyalashda jiddiy o‘rinni egallashi kerak. Sportchining psixologik tayyorgarligini umumiy psixologik tayyorgarlik va muayyan musobaqaga psixologik tayyorgarlik turlariga 19 bo‘lish mumkin. Bunday bo‘lish shartli, chunki o‘quv-mashq jarayoni har doim bellashuvlar bilan o‘rin almashadi va umumiy ruhiy tayyorgarlikning vazifalari musobaqa faoliyati sharoitida hal etiladi.

2.1. Sportchining taktik tayyorgarligi

Taktika bu vazifalarni hal qilish uchun maqbul usullardan foydalanishning maqsadli usullari va usullari. Shuni yodda tutish kerakki, taktik tayyorgarlik har bir sport turi bo'yicha musobaqa qoidalari bilan belgilanadi. Bu usullar raqibning xususiyatlarini va o'z kuchlarini atrof-muhit sharoitlarini hisobga olgan holda tahlil qilishni ham o'z ichiga oladi.
Demak, taktik tayyorgarlik – bu pedagogik jarayon bo‘lib, u musobaqa faoliyati jarayonida kurashning oqilona usullarini o‘zlashtirishga qaratilgan. Tadqiqot metodologiyasi bevosita sport turiga bog'liq. Ularning har biri o'z talqiniga ega va o'qitishning umumiy va maxsus doirasini belgilaydi. Shuning uchun turli sport turlarida taktikalar sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Buning yorqin misoli xokkey va tennis bo'lishi mumkin - o'z qoidalari va nuanslari bilan jamoaviy va individual o'yinlar. Sportchining analitik tayyorgarligi umumiy va maxsus bo'lishi mumkin. Birinchi toifa muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo'lgan bilim va ko'nikmalarni egallashga qaratilgan. Ikkinchisi - ma'lum bir dushmanga qarshi shunga o'xshash usullarning kombinatsiyasi. Ushbu ikki toifani umumiy erishish vositalari birlashtiradi: atrof-muhit sharoitida maxsus mashqlar (engillashtirilgan yoki murakkab).
Bugungi kunga kelib, raqobat toifasiga nisbatan quyidagi taktik tayyorgarlik turlari ajratilgan:

• 
  Yakkalik (jang san'ati, tezlik va tsiklik fanlar). Bunday holda, taktik harakatlarga tayyorgarlik individual dastur bo'yicha amalga oshiriladi. Har bir sportchining o'ziga xos vazifalari bor, ular ustida ishlash kerak. Trening usuli tanlov ishtirokchisining imkoniyatlariga bog'liq.
  

• 
  Guruh (badiiy gimnastika, eshkak eshish, estafeta, sinxron suzish). Bu erda boshda cheklangan miqdordagi odamlarning umumiy vazifalari. Mashq qilish metodologiyasi har bir sportchi uchun har xil bo'lishi mumkin, ammo oxir-oqibat u har doim bitta maqsadga to'g'ri keladi.
  

• 
  Jamoa (futbol, ​​gandbol, xokkey, polo). Maydondagi har bir sportchi ma'lum funktsiyalarni bajaradi. Jamoaning maqsadlari bir xil, ammo ularga barcha o'yinchilarning birgalikdagi harakatlari kombinatsiyasi orqali erishiladi. Bu erda taktik tayyorgarlik musobaqaning nuanslarini va uning har bir ishtirokchisining (darvozabon, hujumchi, himoyachi va boshqalar) imkoniyatlarini hisobga olishi kerak.
  

Hozirgi vaqtda mashg'ulotlar musobaqaning o'ziga xos xususiyatlariga, uning ishtirokchilarining malakasiga va yuzaga kelishi mumkin bo'lgan fors-major holatlariga asoslanishi kerak. Ushbu mezonlarga ko'ra, quyidagi taktika turlari ajratiladi:

• 
  Algoritmik (og'ir atletika, ot minish, eshkak eshish). Ushbu turdagi taktik mashg'ulotlar qat'iy rejalashtirilgan ketma-ketlikda bajarilishi kerak bo'lgan harakatlar majmuasini ta'minlaydi. Aslida, ushbu ta'lim texnikasi echimlarning minimal o'zgaruvchanligini nazarda tutadi. Barcha harakatlar belgilangan rejaga muvofiq amalga oshiriladi va asosiy e'tibor jismoniy rivojlanishga qaratiladi.
  

• 
  Ehtimoliy (futbol, ​​tennis, xokkey). Bu yerda qarama-qarshilik qanday rivojlanishini oldindan aytish qiyin. Ehtimoliy taktikaning vazifasi jang boshida sportchilarni ma'lum bir vaziyatlar to'plamiga tayyorlashdir. O'yinchilar keyingi harakatlarni raqibdan boshlab mustaqil ravishda rejalashtirishlari kerak.
  

• 
  Evristik (jang san'ati, gimnastika). Ushbu turdagi taktika raqibning harakatlariga bir zumda javob berish qobiliyatini nazarda tutadi. Har qanday bosqichda kurashning borishini oldindan aytish qiyin.
  

Jamoaviy musobaqalarda sportchilarning qobiliyatini sinab ko'rishga imkon beruvchi bir nechta mashg'ulot usullari mavjud. Ulardan eng samaralisi shartli raqib bilan o'yindir. Bu erda taktik tayyorgarlik bo'lajak raqibga o'xshash boshqa jamoa bilan o'yin vaqtida quriladi. Keyingi eng samarali usul hamkorlar bilan o'ynashdir. Boshqacha aytganda, jamoa a'zolari maydonda bir-biriga qarshilik ko'rsatadigan mashg'ulot. Bu imkon qadar ko'proq sportchilarning holatini baholash va ular o'rtasida aloqalarni o'rnatish imkonini beradi.Jismoniy tayyorgarlik va maxsus texnikani sayqallashtirish nuqtai nazaridan eng samaralisi raqib yo'qligida mashq qilishdir. Shunga o'xshash usullar alohida turlarda sodir bo'ladi. Yakkalikdagi sportchining taktik tayyorgarligini ajratib turadigan yagona narsa bu snaryadlar bilan mashq qilish imkoniyatidir. Dummies, nishonlar, o'quv moslamalari va boshqa qurilmalar shartli raqib sifatida ishlaydi.
Yangi ko'nikma va qobiliyatlarni shakllantirish uchun engil o'quv majmuasi zarur. Qobiliyatlarning rivojlanishini rag'batlantirish va ilgari o'rganilgan shakllarning ishonchliligini ta'minlash uchun murakkab mashq dasturi qo'llaniladi.
Har bir sportchi taktik tayyorgarlik uchun maxsus ko'rsatmalarni hisobga olishi kerak. Bularga quyidagi mashqlar kiradi:

1. 
   Muayyan vaziyatni va raqibning harakatlarini kiritish bilan yondashuvlar. Maqsad dinamik muammoni hal qilishdir.
   
2. 
   Cheklangan vaqt, makon, urinishlar soni bilan yondashuvlar.
   

Musobaqa boshlanishidan darhol taktik mashqlarni duelga imkon qadar yaqin sharoitlarda boshlash kerak. Bu turnir paytida bo'lgani kabi yaxlit xatti-harakatlarni modellashtirishga yordam beradi.

2.2. Taktik tayyorgarlik turlari

Taktika turlari:
Hujumchi (raqibdan tashabbusni tortib olish);
Himoyaviy (raqibga tashabbus berish, shaxsiy taktik vazifalar hal qilinadi);
Qarshi hujum (raqibning xatolaridan kurashning eng muhim daqiqasida tashabbusni qo‘lga olish uchun foydalaniladi).
Sportning o'ziga xos xususiyatlariga, sportchining malakasiga, musobaqalarda yuzaga keladigan vaziyatga qarab, ularning mazmunidagi taktika:
Algoritmik taktika (oldindan rejalashtirilgan harakatlar va ularni ataylab amalga oshirishga asoslangan);
Ehtimoliy taktika (faqat ma'lum bir boshlang'ich rejalashtirilgan ataylab kutilmagan harakatni o'z ichiga oladi);
Evristik taktika (sportchilarning vaziyatga qarab, oldindan tayyorlanmaydigan ekspromt javobiga asoslangan).
Taktikani tanlash quyidagi omillarga bog'liq:
1. Sportning o‘ziga xos xususiyatlaridan.
2. Sportchining individual xususiyatlari.
3. Musobaqa saviyasi va ahamiyatidan.
4. Raqiblarning imkoniyatlari.
5. Tashqi sharoitlarning ta'siri.
6. Kutilmagan vaziyatlar.
Taktika asoslarini o’zlashtirish maqsadida yosh sportchi taktikaning umumiy holatlarini, sport musobaqa xususiyatlarini, tanlangan sport turida taktik kurashni olib borish uslub, vositalarini o’rganadi. Taktika sohasidagi bilimlar maxsus adabiyotni o’rganish, ma’ruzalarni tinglash, suhbatlar paytida hamda musobaqadagi kuzatuvlar asosida o’rganiladi. Taktik uslublarni va ularning kombinatsiya hamda variantalrini o’zlashtirish quyidagi asosiy unsurlarni qo’llashni nazarda tutadi: taktik unsurlar va harakatlarga qismma-qism va bog’langan holda o’qitish, unsur va umuman, harakatga o’qitish, taktik harakat variantlarini ishlab chiqish, musobaqa oldidan taktik vazifalarni hal qilish. Taktik tafakkurni shakllantirish o’zlashtirilgan bilim va tajribani qo’llashga, e’tibor bilan kuzatish qobiliyatiga, sport kurashi vaziyatini tez idrok qilish, baholash hamda kerakli qarorlarni o’z vaqtida qabul qilish qobiliyatiga asoslangandir.
Taktik mahorat barcha sport turlari uchun zarurdir, ayniqsa, sharoitni birdaniga anglab olmoq, raqibini juda yaxshi his qilish va boy tajribadan tez foydalanishni talab etadigan sport o’yinlarida ahamiyatlidir. Maolum reja va kurashning har bir daqiqasini anglab olish asosida turli usullar, priyomlar va harakatlarni qo’llashda sportchilarning ruhiy, jsmoniy va texnik qobiliyatlaridan samaraliroq foydalanishda taktika zarur bo’ladi. Umuman taktika – maxorat, belgilangan rejani amalga oshirishni taominlaydigan yaxshi bilim, ko’nikma va malakalarga asoslanadi. Sport taktikasi uch shaklda namoyon bo’ladi:
1) shaxsiy kurash: a)raqibning bevosita qarshiligi bilan (yo’lakchasi belgilanmagan joylarda yugurish, velosiped poygasi, sportcha yurish, chang’i va h.k.) va raqiblarning nisbiy taosiri bilan (yo’laklarda) yugurish, gimnastika, suzish, qayiq haydash, figurali uchish va h.k.);
2) ikki kishining kurashi: a)raqibning bevosita qarshi-ligi bilan (boks, qilichbozlik, dzyu-do, kurash); b)raqiblarning bilvosita taosirida (tennis, stol tennisi, badminton, shaxmat va h.k.);
3) jamoali musobaqalari: a) raqibning bevosita qarshi-ligi bilan (basketbol, futbol, qo’l to’pi, hokkey va h.k.) va b) raqibning bilvosita taosiri bilan (voleybol, estafetali yugu-rish, badiiy gimnastika bo’yicha komanda musobaqalari va h.k.)
Sport kurashini tashkil qilish va olib borish. Hara-katlarning taktik muammosi sport taktik muammosi sport musobaqalarini uyushtirish va olib borishda namoyon bo’ladi. Sport musobaqasini taktikasi deganda eng yaxshi natijaga erishish uchun musobaqa oldindan va bevosita musobaqa vaqtida amalga oshiriladigan chora-tadbirlarni tushunamiz. Taktik faoliyat taktik mashg’ulotlar, texnik malaka, jismoniy qobiliyatning rivojlanishi darajasi, irodaviy fazilatlar, reaktsiya tezligi va boshqalarga asoslanadi. Taktik harakatning uch fazasi mavjud:
a) musobaqa situattsiyasini anglash va tahlil qilish;
b) maxsus taktik vazifani xayolan hal qilish;
v) taktik vazifani amaliy hal qilish.
Idrok qilish sifati ko’rish hajmi, ko’rish doirasi, ko’rish orqali harakatni baholash, texnik malakalarning rivoj-lanish darajasi, fikrlash jarayonining sifati, bilim va tajribalarga bog’liq bo’ladi.
Taktik vazifa avvalo xayolan, keyin esa amaliy hal qilinadi. Sportchi nima qilishi kerakligini juda tez belgi-lashi, o’z bilimini malaka va qobiliyatini baholay olishi kerak. Ayrim sportchilar musobaqa situatsiyasini idrok va tahlil qilishda bilim va tajribaning kamligi sababli mantiqiy fikrlashga borliq bo’lgan taktik vazifalarni hal qilishda qiyinchilikka duch keladilar.