Tovush o‘zgarishi hodisalarida qaysi tovushlar faol?
Tovush tushishida:
Tushadigan
tovush
|
So‘z
|
Qo‘shiladigan
qo‘shimcha
|
Tovush tushgandan keyingi so‘z shakli
|
-a tovushi
|
shahar, zahar
|
-i, -(i)m, -(i)ng, -(i)miz, -(i)ngiz
|
shahrim, zahring, shahrimiz, zahringiz
|
-i tovushi
|
o‘yin, qiyin
|
-a
|
o‘yna, qiyna
|
|
o‘rin, qayin, bo‘yin, qo‘yin, yarim, ko‘ngil
|
-i, -(i)m, -(i)ng, -(i)miz,
-(i)ngiz
|
o‘rnim, qaynim, o‘rning, qayning, ko‘nglingiz, qayningiz, bo‘ynim, qo‘yning…
|
|
Ikki, olti, yetti
|
-ala, -ov(lon)
|
ikkala, ikkov, oltov, yettovlon
|
|
qayir, ayril
|
-il
|
qayril, ayril
|
|
sariq
|
-ay
|
sarg‘ay
|
-u tovushi
|
ulug‘
|
-ay
|
ulg‘ay
|
|
burun
|
-i, -(i)m, -(i)ng, -(i)miz, -(i)ngiz
|
burnim, burning, burningiz…
|
-n tovushi
|
men, sen
|
-ni, -ning, -niki
|
meni, mening, meniki
seni, sening, seniki
|
-t tovushi
|
past, sust
|
-ay
|
pasay, susay
|
Eslatma: qizil so‘ziga -ar qo‘shimchasi qo‘shilib fe’l yasalganda, ikki tovush (il) birdan tushadi: qizar.
Tovush almashinishida:
Almashadigan
tovushlar
|
So‘z
|
Qo‘shiladigan
qo‘shimcha
|
Tovush almashgandan keyingi so‘z shakli
|
a o
|
Tirna, qiyna, quvna…
|
-q
|
tirnoq, qiynoq, quvnoq…
|
|
sayla, tanla, siyla …
|
-v
|
saylov, tanlov, siylov…
|
|
o‘yna, sayra
|
-qi
|
o‘ynoqi, sayroqi
|
o a
|
Son
|
-a
|
sana
|
|
Ong
|
-la
|
angla
|
i u
|
o‘qi, to‘qi
|
-v
|
o‘quv, to‘quv
|
|
lov, vov, gur, uv…
|
-illa(tovush almashish shu qo‘-
shimchada bo‘ladi)
|
lovulla,vovulla, gurulla, uvulla… (qo‘shimcha tarkibida i unlisi o‘zgaradi )
|
|
sovi, quri
|
-q
|
sovuq, quruq
|
k g
|
kurak,yurak, o‘lik…
|
-i, -(i)m, -(i)ng,
-(i)miz, -(i)ngiz
|
kuragi, yuragim, o‘liging…
|
|
-lik, -chilik, -garchilik qo‘shimchalari
|
-i, -(i)m, -(i)ng,
-(i)miz, -(i)ngiz
|
bolaligim, quyonchiligimiz,
odamgarchiligingiz …
|
q g‘
|
qishloq, uloq, botqoq…
|
-i, -(i)m, -(i)ng,
-(i)miz, -(i)ngiz
|
qishlog‘im, ulog‘ing, botqog‘i…
|
|
Sariq
|
-ay
|
sarg‘ay
|
Eslatma: sarg‘ay so‘zida qo‘shimcha qo‘shilgach, baravariga tovush (i) tushadi hamda tovush almashadi (q – g‘).
Tovush orttirilishida:
Orttiriladigan
tovushlar
|
So‘z
|
Qo‘shiladigan
qo‘shimcha
|
Tovush orttirilgandan keyingi so‘z shakli
|
n
|
u, bu, shu, o‘sha
|
-ga, -da,-dan,-dek,
-day, -cha, -gacha,
|
unga,unda, unday, bunda,
bunday, shuncha, bungacha, o‘shancha…
|
y
|
parvo, obro‘, mavqe, avzo
|
-i, -(i)m, -(i)ng,
-(i)miz, -(i)ngiz
|
parvoyim, obro‘ying, mavqeyi, avzoyingiz
|
|
xudo, mavzu
|
-(i)m, -(i)ng,
-(i)miz, -(i)ngiz
|
xudoyim, mavzuying
|
|
de (moq), e(moq)
|
-il
|
deyilmoq, eyilmoq
|
Eslatma: 1) xudo, mavzu so‘zlari 3-shaxsda qo‘llanganda, xudosi, mavzusi shaklida aytiladi va yoziladi.
2) orzu so‘ziga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda tovush orttirilishi yuz bermaydi: orzum, orzung, orzusi, orzumiz, orzungiz.
3) nok, tok, ishtirok, ocherk, erk so‘zlariga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda tovush almashinishi yuz bermaydi: nokim, nokingiz, toking, ishtiroki, ocherkimiz, erkingiz.
4) huquq, ishtiyoq, ravnaq, yuq, ishq kabi so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda tovush almashinishi yuz bermaydi: huquqim, ishtiyoqing, yuqi, ravnaqimiz…
Izoh: misollardan keyin … (ko‘p nuqta) qo‘yilgani bu kabi misollar yana bor ma’nosida.
O‘rta maktabda Fonetikadan eng ko‘p duch kelinadigan mavzular berildi. Bu yog‘iga topshiriqlar joylanadi. Mavzularni bir qator takrorlab, yodlab olgandan keyin topshiriqlarni bajarishga kirishish mumkin bo‘ladi. Lekin oldiniga fonetik tahlil namunasini birozdan so‘ng tashlayman.
Do'stlaringiz bilan baham: |
