Tovush va uning xususiyatlari
Download 12.22 Kb.
|
1 4 savolla
|
1.......Tovush va uning xususiyatlari Tovush mexanik energiyaning materiya boʻylab toʻlqinlar yordamida tarqalishidir. Tovush chastota, toʻlqin uzunligi, davr, amplituda va tezlik bilan xarakterlanadi.Kundalik turmushda tovush atamasini havoda tarqaluvchi va odam eshita oladigan toʻlqinlarga nisbatan qoʻllashadi. Biroq fizikada tovush deb har qanday materiyada tarqaluvchi mexanik toʻlqinlarga aytiladi. Tovush va u bilan bogʻliq hodisalarni oʻrganuvchi fan boʻlimi akustika deyiladi Bu atamaning boshqa maʼnolari ham mavjud. Qarang: Tovush (maʼnolari).Tovush (fizikada) — keng maʼnoda — gazsimon, suyuq yoki qattiq muhitda toʻlqin shaklida tarqaladigan elastik muhit zarralarining tebranma harakati. Tor maʼnoda — odam va hayvonlarning maxsus sezgi organlari orqali qabul qilish eshitish hodisasi. Eshitiladigan va eshitilmaydigan tovushlar bor. Chastotasi 16 Gs — 20 kGs gacha boʻlgan toʻlqinlar inson qulogʻida tovush sezgisini uygʻotadi. Chastotasi 16 Gs dan kichik boʻlgan elastik toʻlqinlar infratovush deb ataladi. Chastotasi vq20 kGs Q 1 GGs boʻlgan toʻlqinlar ultratovush va chastotasi u>1GGs dan yuqori boʻlgan toʻlqinlar gipertovush deyiladi. Infra, ultra va gipertovushlarni inson qulogʻi eshitmaydi. Gaz va suyuqliklardagi T. toʻlqini faqat boʻylama toʻlqin, qattiq jismlarda tarqaladigan toʻlqinlar esa ham boʻylama, ham koʻndalang boʻlishi mumkin. Tovush tezligi quruq havoda 15° trada 0,34 km/s, suyukdikda 152 km/s, qattiq jismda 506 km/s (olmosda 18 km/s) boʻladi.Insonlar qabul qilgan Tovushlarni ularning yuksakligi, tembri va qattiqligiga qarab bir-biridan farq qiladi. Ana shu har bir subʼyektiv bahoga Tovush toʻlqinining aniq fizik xarakteristikasi mos keladi.Har qanday real Tovush oddiy garmonik tebranish emas, balki maʼlum chastotalar toʻplamiga ega boʻlgan garmonik tebranishlarning yigʻindisidan iborat. Berilgan Tovushda ishtirok etuvchi tebranishlar chastotalari toʻplami Tovushning akustik spektri debataladi. Agar Tovushda maʼlum intervaldagi barcha chastotaga ega boʻlgan tebranishlar ishtirok etsa, u holda spektr tutash spektr deyiladi. Agar Tovush bir-biridan chekli intervallar bilan ajralib turuvchi diskret chastotali tebranishlardan tashkil topgan boʻlsa, spektr chizikli spektr deyiladi. Shovqinlar, masalan, daraxtlarning shamolda shitirlashi tutash spektrga, cholgʻu asboblari Tovushlari esa chiziqli spektrga ega boʻladi.Yuza birligi orqali vaqt birligida Tovush toʻlqini olib oʻtayotgan energiya Tovush intensivligi deb ataladi. Elastik muhit boʻylab Tovush tarqalganda u tarqalmagan paytdagiga nisbatan ortiqcha bosim hosil boʻladi, uni tovush bosimi deyiladi. Tovush intensivligi Tovush bosimining amplitudasiga hamda muhit xossasiga va toʻlqin shakliga bogʻliq. Tovush intensivligi Xalqaro birliklar tizimida VtGʻm2 larda oʻlchanadi. Tovush intensivligi va chastotasiga bogʻliq boʻlgan Tovush qattiqligi xarakateristikasi xam mavjud. Odam qulogʻi 1 — 5 kGs chastota sohasida juda sezgir boʻladi. Bu sohada eshitish boʻsagʻasi, yaʼni eng kuchsiz eshitiluvchi Tovushlarning intensivligi Tovush bosimi 10~5 NGʻm2 kattalikka teng. Odam qulogʻi eshitadigan Tovushning eng yuqori intensivligi 1 VtGʻm2 ga teng. Ultratovush texnikasida bundan ham yuqori (104 kVtGʻm2 gacha) intensivlikka erishilgan. Ultratovushning bu xususiyatidan texnika, biologiya va tibbiyotda keng foydalaniladi 2.....Termodinamika qonunlari va ularning biologik ob'ektlarga qo'llanilishi. Termodinamikaning birinchi qonuni Termodinamikaning birinchi qonuni juda keng oʻylaydi: u koinotdagi umumiy energiya miqdorini hisobga oladi, xususan, bu umumiy miqdor oʻzgarmasligini aytadi. Boshqacha qilib aytganda, termodinamikaning birinchi qonuniga koʻra, energiyani yaratib ham, yoʻq qilib ham boʻlmaydi. U faqat shaklini oʻzgartirishi yoki bir jismdan boshqasiga oʻtishi mumkin. Muhimi, ushbu energiya uzatishlarning hech qaysisi mutlaqo samarasiz ketmaydi. Har bir jarayonda boshlangʻich energiyaning baʼzi qismi issiqlik energiyasi sifatida chiqariladi. Boshlangʻich energiyaning bir jismdan ikkinchisiga harakatlanishi natijasida chiqadigan energiya issiqlik energiyasi deb ataladi. Elektr chiroqlari yorugʻlik bilan birgalikda issiqlik ham hosil qiladi, bilyard koptogida esa ishqalanish tufayli issiqlik hosil boʻladi, oʻsimlik va hayvonlardagi kimyoviy energiya almashinuvida ham shunday. Bunday issiqlik hosil boʻlishining nima uchun muhim ekanligini bizga termodinamikaning ikkinchi qonuni tushuntirib beradi.Termodinamikaning birinchi va ikkinchi qonunlari 1850 yillarga kelib, lord Kelvin - "termodinamika" atamasining yaratuvchisi -, Uilyam Rankin - termodinamika bo'yicha birinchi rasmiy matn muallifi va Rudolf Klauziy kabi olimlar tufayli o'rnatildiThe Termodinamikaning ikkinchi qonuni turli xil ifoda shakllariga ega. Ulardan biri hech qanday issiqlik dvigateli o'zlashtirgan barcha energiyani to'liq foydalanishga yaroqli ishga aylantira olmaydi (Kelvin-Plank formulasi), deb da'vo qiladi. Uni bayon qilishning yana bir usuli - bu haqiqiy jarayonlar shunday ma'noda sodir bo'ladi, deyish mumkin, chunki energiya sifati past bo'ladi entropiya o'sishga moyil.Termodinamikaning birinchi qonuni - energiyaning saqlanish qonunining termodinamik jarayonlarga moslashtirilgan versiyasi bo'lib, energiya uzatishning uch turini ajratadi: issiqlik, termodinamik ish va moddaning o'tkazilishi bilan bog'liq bo'lgan energiya va ularni funktsiya bilan bog'laydi va bu holati, ichki energiya deb ataladi. Termodinamikaning birinchi qonuni - energiyaning saqlanish qonunining termodinamik jarayonlarga moslashtirilgan versiyasi bo'lib, energiya uzatishning uch turini ajratadi: issiqlik, termodinamik ish va moddaning o'tkazilishi bilan bog'liq bo'lgan energiya va ularni funktsiya bilan bog'laydi va bu holati, ichki energiya deb ataladi. Moddani o'tkazmasdan sodir bo'ladigan termodinamik jarayonning birinchi qonuni ko'pincha[1] sifatida ifodalanadi. {\displaystyle \Delta U=Q-W}{\displaystyle \Delta U=Q-W} , bu qayerda {\displaystyle \Delta U}{\displaystyle \Delta U} yopiq tizimning ichki energiyasining o'zgarishini bildiradi, {\displaystyle Q}{\displaystyle Q} tizimga issiqlik sifatida berilgan energiya miqdorini bildiradi va {\displaystyle W}{\displaystyle W} tizimning uning atrofida bajargan termodinamik ish hajmini bildiradi. Ekvivalent shundan iboratki, birinchi turdagi doimiy harakat mashinalari mumkin emas; ish {\displaystyle W}{\displaystyle W} uning atrofidagi tizim tomonidan amalga oshiriladigan narsa tizimning ichki energiyasini talab qiladi {\displaystyle U}{\displaystyle U} kamayadi yoki iste'mol qilinadi, shuning uchun bu ish natijasida yo'qolgan ichki energiya miqdori issiqlik sifatida qayta ta'minlanishi kerak {\displaystyle Q}{\displaystyle Q} tashqi energiya manbai yoki tizimda ishlaydigan tashqi mashina tomonidan ish sifatida (shunday qilib {\displaystyle U} 3......Gazlar, metallar, yarim o'tkazgichlar va dielektriklardagi elektr tok i Gazlarda elektr toki::Gaz orqali elektr toki o‘tishi jarayoni gaz razryadi deb ataladi. Gazlarda elektr toki issiqlik, rentgen, ultrabinafsha yoki radioaktiv nurlar ta’sirida ionlashish tufayli yuzaga keladi. Bu mustaqil bo’lmagan o’tkazuvchanlik.Tokni hosil qilgan elektr maydoni tomonidan tezlashtirilgan zarralarning zarbi natijasida yuzaga keladigan o’tkazuvchanlik mustaqil o’tkazuvchanlik deyiladi.Nomustaqil razryadda hosil bo’ladigan tok zichligi bunda: q - bitta ion zaryadi, u - ionlarning harakat tezligi, n - birlik hajmga mos keluvchi ionlar soni. Gazlarda tokni elektronlar va ionlar harakatini yuzaga keltiradi Rekombinatsiya. Elektr maydon olinib, ionlashtruvchi tashqi ta’sir to‘xtatilganda, gazdagi elektron va ionlar bir-biri bilan qo‘shilishi natijasida yana neytral atomlarni hosil qiladi. Elektron va musbat zaryadli ionlarning qo‘shilishi natijasida neytral atomlar hosil bo‘lish jarayoni gazlarda zaryadli zarralarning rekombinatsiyasi deb ataladi. Elektr maydon bo‘lmaganda, tashqi ta’sir to‘xtatilgan vaqtda zaryadli zarralar faqat rekombinatsiya tufayli yo‘qoladi va gaz yana dielektrikka aylanadi. Elektr maydon bo‘lmaganda, ionlashtiruvchi tashqi ta’sir paytida, bir tomondan, gazning ionlashishi, ikkinchi tomondan, zaryadli zarralarning rekombinatsiyasi yuz beradi. Ionlashtiruvchi tashqi ta’sir o‘zgarmas bo‘lganda ionlashish va rekombinatsiya jarayoni. Elektrolitlarda elektr toki::Tuzlar, ishqorlar va kislotalarning suyuqliklardagi eritmalari o’zidan elektr tokini o’tkazadi. Bunday eritmalarga elektrolitlar deyiladi. Elektrolitlarda musbat va manfiy ionlarning tashqi elektr maydoni ta’sirida harakati tok hosil qiladi. Elektrolitlardan tok o’tgan vaqtida elektrodlarda modda ajralish hodisasiga elektroliz hodisasi deyiladi. Elektroliz uchun 1836-yilda Faradey ikkita qonunnyaratdi. Faradeyning birinchi qonuni: elektroliz vaqtida ajralib chiqqan modda massasi elektrolitdan o’tgan zaryad miqdoriga proporsional.k - moddaning elektrokimyoviy ekvivalenti.Moddaning elektrokimyoviy ekvivalenti deb, elektrolitdan bir birlikelektr zaryadi o’tganda elektrodda ajralgan moddaning massasiga teng bo’lgan fizik kattalikka aytiladi: Faradeyning ikkinchi qonuni: elementlarning k-elektrokimyoviy ekvivalentlari ularning M/z kimyoviy ekvivalentlariga proporsionaldir.F = 96464 Kl/gr·mol Faradey soni.Faradey soni deb, elektrodlarda bir kilogram ekvivalent modda ajratishuchun elektrolitdan o’tgan zaryadga miqdor jihatdan teng bo’lgan fizik kattalikga aytiladi. Elektroliz vaqtida elektrodlarda ajralgan moddaning massasi kimyoviy ekvivalentiga, tokning kuchi va o’tish vaqtiga to’g’ri propFaradeyning ikkinchi qonuni: elementlarning k-elektrokimyoviy ekvivalentlari ularning M/z kimyoviy ekvivalentlariga proporsionaldir.F = 96464 Kl/gr·mol Faradey soni.Faradey soni deb, elektrodlarda bir kilogram ekvivalent modda ajratish uchun elektrolitdan o’tgan zaryadga miqdor jihatdan teng bo’lgan fizik kattalikga aytiladi. Elektroliz vaqtida elektrodlarda ajralgan moddaning massasi kimyoviy ekvivalentiga, tokning kuchi va o’tish vaqtiga to’g’ri proporsional.
Yagona elektrostatik maydonga dielektrik novda kiritilganda u aylanadi va kuchning maydon chiziqlariga normal joylashishga intiladi. Agar maydon bir hil bo'lmasa, u holda novda nafaqat aylanmaydi, balki kuchliroq maydon hududiga ham tortiladi. Bu xatti-harakat metall tayoqqa o'xshaydi. Biroq, agar elektrostatik maydonda bo'lgan paytda novda yarmiga bo'lingan bo'lsa, unda har bir qism xuddi shunday yo'l tutadi. Ushbu xatti-harakatni dielektrikda mavjud deb hisoblash bilan izohlash mumkin induktsiya qilingan to'lovlar. Biroq, ularni olib tashlash mumkin emas. Supero'tkazuvchilarning erkin zaryadlaridan farqli o'laroq, dielektriklarning zaryadlari bog'liq. Hamma narsa dielektrik molekulalar elektr neytraldir: molekulani tashkil etuvchi elektronlar va atom yadrolarining umumiy zaryadi nolga teng. Birinchi yaqinlashishda molekulani dipol elektr momentiga ega bo'lgan elektr dipol sifatida ko'rish mumkin z Yorugʻlik dispersiyasi -modda sindirish koʻrsatkichi p ning yoruglik chastotasi v ga yoki yorugʻlik toʻlqinlari faza tezligining ularning chastotasiga bogʻlikligi. Yo. d. tufayli oq yoruglik dastasi prizma orqali oʻtganida spektrga ajralishi yuz beradi. Spektrga ajralish hodisasini oʻrganishi oqibatida I. Nyuton Yo. d. hodisasini kashf etdi (1672). Spektr sohasida shaffof boʻlgan moddada v ning kattalashishi (X ning kichrayishi) bilan p ortadi: p ning X ga bunday bogʻlanishini 4......Yorug’likning yutishlishi. Dispersiya. normal Yo. d. deyiladi. Moddaning yutish sohasi yaqinida p ning toʻlqin uzunligi X ga bogʻliq tarzda oʻzgarishi ancha murakkab. Mas, sianin eritmasidan yasalgan yupqa prizmaning yutish sohasida qizil nurlar binafsha nurlarga nisbatan kuchliroq, yashil nur, soʻngra koʻk nur eng kam sinadi. Bunday holatni anomal Yo. d. (X ning kichrayishi bilan p ning kamayishi) deyiladi. Moddada yorugʻlikning sinishi yorugʻlik fazaviy tezligining oʻzgarishi natijasida yuz beradi; moddaning sindirish koʻrsatkichi p=s/sf; bunda sf — yorugʻlikning muhitdagi fazaviy tezligi. Yorugʻlikning elektromagnit na. /— _ zariyasiga koʻra sf=s/ bunda ye —dielektrik singdiruvchanlik, s — magnit singdiruvchanlik. Spektrning optik sohasida barcha moddalar uchun s birga juda yaqin. Shu sababli p=h1e boʻlgani uchun Yo. d. ye ning chastotaga bogʻlikligi bilan tushuntiriladi. Download 12.22 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|