Transport-logistik klasterlar tizimida terminallarni ahamiyati

TRANSPORT-LOGISTIK KLASTERLAR TIZIMIDA TERMINALLARNI AHAMIYATI
Fayzullayev. E. Z. (TDTrU, t.f.n Dotsent),
Muxammadjonov.S.D. (TDTrU, magistrant)

O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar Strategiyasida "Tarkibiy o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizasiya va difersifikasiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish, yerkin iqtisodiy zonalar, texnoparklar va kichik sanoat zonalarni tashkil yetish, amaldagi zonalarning samaradorligini oshirish, klasterlar faoliyatini tashkil yetish, xizmatlar ko‘rsatish sohasini jadal rivojlantirish, yalpi ichki mahsulotni shakllantirishda xizmatlar roli va ulushini oshirish, ko‘rsatilayotgan xizmatlarning tuzilmasini yeng avvalo xizmatlarning zamonaviy yuqori texnologik turlari hisobiga tubdan o‘zgartirish,logistika va yo‘l-transport infratuzilmasini yanada rivojlantirish, iqtisodiyot, ijtimoiy sohaga, boshqarish tizimiga raqamlashtirish usullarini joriy yetish,qishloq xo‘jaligi mahsulotlarni saqlash, transportirovka qilish va sotish, moliyaviy va boshqa zamonaviy bozor xizmatlarni ko‘rsatish infratuzilmasini yanada kengaytirish"kabi vazifalar keltirilgan

Klaster-bir-birining raqobatbardoshligini oshirishga o'zaro hissa qo'shadigan bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lgan firmalar jamoasi. Butun davlat iqtisodiyoti uchun klasterlar ichki bozorning o'sish nuqtalari rolini o'ynaydi. Yangi klasterlar paydo bo'ladi va umuman mamlakatning xalqaro raqobatbardoshligi oshadi. U alohida klasterlarning kuchli pozitsiyalariga asoslanadi, ularning tashqarisida hatto eng rivojlangan iqtisodiyot ham o'rtacha natijalarni berishi mumkin. Klasterda foyda barcha aloqa yo'nalishlariga tarqaladi:
Transport va logistika klasteri yuk ortish va jo'natish , yuklarni qayta ishlash, saqlash va boshqa tegishli ekspeditorlik xizmatlarini tashkil etishga ixtisoslashgan infratuzilma ob'ektlari va korxonalar majmuasini o'z ichiga oladi. Transport va logistika klasterlarining paydo bo'lishi va rivojlanishining maqsadga muvofiqligi mintaqada muhim tranzit salohiyatining mavjudligi bilan bog'liq.
Soʻngi yillarda yirik logistik bogʻlam va tarmoqlarda ayniqsa multi va intermodal yuk tashuvlarning texnologiyasi yuk terminallari va terminal majmualaridan foydalanish bilan bogʻliq. Shuning uchun tegishli yuk tashuvlar terminal tashishlar nomini oldi. Bu yuk tashish turining ahamiyati zamonaviy logistik tizimda nihoyatda ortadi, bu esa undagi koʻp sonli logistik vazifalarning integratsiyasi bilan belgilanadi.
Terminalning tasnifi va maqsadi. Logistik usullardan foydalanish xom ashyoni qazib olishdan to chiqindilarni yoʻq qilishgacha boʻlgan butun ishlab chiqarish tsiklini yagona tizimga bogʻlaydi. Tovarlarni tashish koʻpincha bir nechta transport turlari ishtirokida amalga oshiriladi. Bunday holda, tovarlarni etkazib berish uchun terminal tizimlari muhim rol oʻynaydi. Terminal tashish xorijda, birinchi navbatda, shaharlararo va xalqaro tashishlarda yuklarni yetkazib berishning aralash tizimlarida paydo boʻlgan: yirik dengiz portlarida, transport markazlarida, soʻngra Gʻarbiy Evropa va Shimoliy Amerikaning yuk hosil qiluvchi quruqlik mintaqalarida. Terminal tashish tashkilotchilari, qoida tariqasida, turli transport usullari uchun universal yoki ixtisoslashtirilgan terminallar va terminal majmualaridan foydalanadigan ekspeditorlik kompaniyalari yoki turli transport turlarining operatorlari hisoblanadi.
“Terminal”, “terminal tizimi”, “terminal korxonalari” tushunchalari. Oʻzaro bogʻlangan holda tashkil etilgan va turli yuklarni qabul qilish, yuklash va tushirish, saqlash, saralash, yuklarni qayta ishlash bilan bogʻliq operatsiyalarni bajarish uchun moʻljallangan tuzilmalar, texnik va texnologik qurilmalarning maxsus majmuasini transport terminali deb atash odatiy holdir, shuningdek, yuk oluvchilar, tashuvchilar va ekspeditorlar uchun tijorat va axborot xizmatlari.
Bir transport tarmogʻi tugaydigan va boshqasi boshlanadigan, yuklarni bir transport vositasidan ikkinchisiga oʻtkazish amalga oshiriladigan terminallarda ekspeditorlik operatsiyalarining asosiy qismi amalga oshiriladi.
Terminalning asosiy tarkibiy qismlari - kirish yoʻllari, avtoturargohlar, toʻxtash joylari va yuklash operatsiyalari uchun boshqa joylar, transport vositalarini yomon ob-havo va elementlardan himoya qilish;
- transport vositalarini yuklash va tushirish uchun asboblar;
- transport vositalari va yuklarni etkazib berish vositalarini etkazib berish va ta’mirlash uchun asboblar;
- turli ma’muriyatlar, vakolatxonalarni joylashtirish, tovarlarni qabul qilish va joʻnatish, yoʻlovchilar va ularning bagajlarini kelish va joʻnatish, shuningdek transportga xizmat koʻrsatadigan boshqa xizmatlar uchun binolar va binolar majmuasi.
Bugungi kunda terminallar nafaqat kichik yuklarni yigʻish punktlari, balki yirik tarqatish markazlari va ta’minot bazalari rolini oʻynab, ishlab chiqaruvchilarning etkazib berish zanjirlarida tobora muhim boʻgʻinlarga aylanib bormoqda.
Koʻpgina mamlakatlarda terminal xizmatlari (bu daryo va dengiz portlari, aeroportlar va temir yoʻl stantsiyalari, saqlash va tarqatish markazlari, konteyner terminallarini oʻz ichiga oladi) notijorat asosda qurilgan. Shu sababli, byudjet, federal va mahalliy mablagʻlar terminallar qurilishiga davlat, munitsipal hokimiyat organlari va xususiy kompaniyalar tomonidan jamoat trakti, davlat agentligi shaklida korporativ asosda yoʻnaltiriladi. Albatta, xususiy terminallar ham qurilmoqda. Ular sanoat, savdo va yirik ekspeditorlik kompaniyalariga tegishli.
Toʻxtash joylari, kuchli kran inshootlari, omborlar, kirish yoʻllari tizimlari va boshqa kommunikatsiyalar, aloqa vositalari va boshqalar bilan jihozlangan terminallarni ishlatishning eng keng tarqalgan shakli. ularni xususiy kompaniyalarga ijaraga beryapti, ular allaqachon avtotransport va yuklar boʻyicha xizmatlarning barcha turlarini oʻzlari tashkil qiladi.
Lizing shartnomalari odatda barcha uy egalari uchun bir xil boʻlgan standart shartlar va stavkalardan iborat. Ushbu tariflar boʻyicha har qanday chegirmalar maxfiydir. Tovarlarni saqlashni tashkil etishning amaliy masalalari sanoat transporti ustavlarida va tovarlarni tashish va saqlash qoidalari va qoidalarida mavjud.
Terminallarning funksiyalari va vazifalari. Terminal tizimining asosiy vazifalari yuk oqimlarini konsentratsiyalash va tarqatish, yuklarning yuqori tezlikda uzluksiz harakatlanishini ta’minlash, tashish xarajatlarini kamaytirish va tovarlarni saqlashdir.