Trassani nivelirlash. Egrining elementlarini hisoblash. Reja

Nivelirlash turlari.
Nuktalarning otmetkasini aniklash uchun avvalo nuktalar orasidagi nisbiy balandlik aniklanadi. Ikki nukta orasidagi nisbiy balandlikni aniklashga nivelirlash deyiladi Nivelirlash 6 turga bo`linadi va ular qo`yidagilar: 1. Geometrik - gorizontal kurish nuri yordamida nicbiy balandlik aniklanadi; 2. Trigonometrik - ulchangan kiyalik burchagi va masofa orkali nisbiy balandlik xisoblanadi; 3. Barometrik - nuktada atmosfera bosimi bilan balandlik orasidagi boglanishni aniklashga asoslanadi, barometrlarda amalga oshiriladi; 4. Gidrostatik – tutash idishlarda suyuklik satxining baravar turishiga asoslanadi; 5. Mexanik – shovun ta‖siriga asoslangan moslamali nivelir avtomatlar yordamida bajariladi; 6. Fotogrammetrik –fotosuratlarni stereoskopik ishlaydigan maxsus asboblarda amalga oshiriladi. Yukorida kursatilgan nivelirlash turlaridan eng kup qo`llaniladigani va anig`i geometrik nivelirlash usulidir, trigonometrik nivelirlash asosan topografik s`yomkalarni bajarishda kullaniladi. 133 Geometrik nivelirlashda- gorizontal kurish nuri yordamida nisbiy balandlik aniklanadi. Geometrik nivelirlashning o ‘rtadan va oldinga nivelirlash usullari mavjud. 82- . O ‘rtadan geometrik nivelirlash 83- . Oldinga geometrik nivelirlash O ‘rtadan nivelirlash usulida a) B nuktani A nuktadan h nisbiy balandligini aniklash uchun ular urtasiga nivelir o ‘rnatiladi va bu nuktalarda tikib qo ‘yilgan reykalardan tegishlicha orkadan a va oldindan b sanoqlar olinadi 82- , a -ga kura nisbiy balandlik. h = a - b (1) Agar a › b bulsa, nisbiy balandlik musbat va aksincha, teskari yunalishda nivelirlansa, sanoklar nomi o ‘rni almashib a ‹ b va nisbiy 134 balandlik manfiy buladi. A nuktaning balandligi NA ma‖lum bulganda V nuktaning balandligi NV kuyidagi ikki formula yordamida xisobla: 1. Nisbiy balandlik orqali NV = NA + h (2) Ya‖ni keyingi nuktaning balandligi oldingi nuktaning balandligiga nuktalar orasidagi nisbiy balandlik qo ‘shilganiga teng. Trigonometrik nivelirlash – O ‘lchangan kiyalik burchagi va masofa orqali nisbiy baladlik hisoblanadi 84- . Triganometrik nivelirlash Barometrik nivelirlash– nuktada atmosfera bosimi bilan balandlik orasidagi boglanishni aniklashga asoslanadi, barometrlarda amalga oshiriladi; Bu usulda nisbiy balandlik atmosfera balandlikda kam, pastlikda esa ortik bulishiga asoslanib aniklanadi. Agar joy turli balandliklarda yotuvchi nuktalarni M (pastda) va N (balanda) bu nuktalardagi simobli borometr bosimini V1 va V2 desak, bu nuktalar orasidagi nisbiy balandlik h kuyidagi empirik formula yordamida aniklanadi. h=1870(1+0.0037((t1 +t2 )/2)(lg V1 + lg B2 ) bu yerda t1 t2 – M va N nuktalardagi xavo temperaturasi, 18470 – 135 uzgarmas koeffitsiyent; 0,0037 – temperaturaviy koeffitsiyent. 85- . Barometrik nivelirlash Gidrostatik Gidrostatik nivelirlashda – tutash idishlarda suyuqlik satxining baravar turishiga asoslanadi; Bu, bazan, shlangaviy nivelirlash deb xam ataladi. Gidrostatik nivelirlashning anikligi yukori bulganidan bu usul inshootlarning chukishini aniklashda, daryo yoki jarlik orkali nivelirlash ishini bajarishda va boshka ishlarda kullaniladi. Bu usul tutash idishlardagi suyuklik yuzasining bir gorizontda turish konuniga asoslanadi. Texnik ishlarda kullaniladigan, texnik shlangaviy nivelir (NShT – 1) deb nomlanadi. Asbob ikki shisha idish (stakan) dan yasalib, bu idishlar yumshok rezina yoki plastmassadan yasalgan turli uzunlikdagi shlang orkali tutashtiriladi. Stakanlar bir xil shishadan silindrik kilib ishlanib, metall g ‘ilofga joylangan. G ‘ilofning bir tomoni ochik bo ‘lib, shu tomondagi shishaga millimetrli shkala yasalgan. Shishaga yarim kilib suyuklik solinadi, keyin shishaning usti bekitiladi. Suyuklik gorizontini belgilash uchun silindr ichiga yengil g ‘ildirak (doiraviy) kalkovich kuyiladi. Suyuklik 136 bug ‘lanmaydigan va toza bo ‘lishi kerak. Qor, yomg ‘ir va vodoprovod suvlarini ishlatish mumkin. 86- . Gidrostatik nivelirlash Mexanik nivelirlashda – shovun ta‖siriga asoslangan moslamali nivelir-avtomatlar yordamida bajariladi Bo ‘ylama nivelirlash ishi avtomatik nivelir yordamida bajarib nivelirlash yo ‘lining chizilgan profilini olishga mexanik nivelirlash deyiladi. Bunda profil chizilganidan asbob profilograf deb xam yuritiladi. Bu usul ko ‘prok kidirish ishlarida qo ‘llaniladi. Nivelir-lanadigan joyning baland pastligi nokulay bo ‘lishiga karamay kechasi va kunduzi nivelilash mumkin. Bu asbob bilan joy bir vaktda nivelirlanadi va profil chiziladi. Bu bilan vakt tejaladi. Bu usulda nivelirlash xatosi 1km ga 0,5- 0,30m ga to ‘g ‘ri keladi. V.I. Shillingir va boshkalar avtomashinaga uratiladigan VA – 51, VA – 1M, AVA shifrli elektron xisoblashga moslashgan nivelirlar ishlab chikdilarki ular bir soatda 30 km yo`lni nivelirlashga imkon berdi 87- . Profilograf 137 Fotogrammetrik nivelirlash – fotosuratlarni stereoskopik ishlaydigan maxsus asboblarda amalga oshiriladi. Samalyot yoki kosmosdan olingan suratlarni piksellar rangining sinfiga ko`ra yerning sathiy balandliklari aniqlanadi. Bu usulning aniqlik darajasi yuqori bo`lmaganligi sababli kam sohalarda qo`llaniladi. Hozirda zamonaviy texnologiyalar yordamida yuqori aniqliklarga yerishilmoqda/ 88- . Samodan olingan suratning natura balandligini aniqlash