Túsinikleri hám principleri

Klient-server arxitekturası. 

Eń  baslı  tarmaq  arxitekturası  menen  baslaymız.  Tarmaq  aarxitekturalarınıń 

tiykarǵı eki  túri bar bolıp yaǵnıy olar: bir dárejeli (peer-to-peer) hám klient/server 

(client/server),  bulardan  ekinshisi  birinshisin  tolıǵı  menen  ornın  iyelep  aldı.  Bir 

dárejeli tarmaqlarda bárshe kompyuterler birdey yaǵnıy hámmesi bir dárejege iye 

boladı. Qálegen kompyuter server rolinde boladı yaǵnıy óziniń resursların (fayllar, 

kompyuterler) basqa kompyuterǵe jetkerip beredi, klient rolida sonday, basqa sóz 

benen  aytsaq  oǵan  jetip  kelgen  resurslardı  paydalanıw.  Bir  dárejeli  tarmaqlar 

kópshilik  jaǵdaylarda  úy  tarmaqlarında  yamasa  onsha  úlken  bolmaǵan 

kárxanalarda  tarqalǵan.  Kárxanalar  ushın  eń  ápiwayı  jaǵdayda  bunday  tarmaq 

ushın tek ǵana bir eki kompyuter, tarmaq plataları hám koaksial kabel (jáne de bir 

eki  terminatorlar  (заглушка))  kerek  boladı.  Eger  tarmaq  fizikalıq  (kompyuterler 

koaksial  kabel  járdeminde  baylanıslı  bolsa)  islep  shıǵılǵan  bolsa  onday  jaǵdayda 

tarmaqtı programma menen sazlaw kerek boladı.   

Bunıń ushın kompyuterlerde operatsion sistema (Linux, FreeBSD, Windows 

NT,  Windows  98)  yamasa  tarmaq  funkciyaların  (Windows  95,  Windows  for 

Workgroups) qollap-quwatlaytuǵın tarmaq sistemasları sazlanǵan bolıwı kerek. Bir 

dárejedegi  tarmaqtaǵı  kompyuterler  isshi  gruppalarǵa  jámlenedi.  Hár  bir  isshi 

---

 

 

gruppanıń óziniń identifikatorı hám isshi gruppanıń atı boladı. Mısal qılıp aytsaq, 

siziń  kompyuterińizde  bir  dárejeli  tarmaqta  3  yaǵnıy  A,  B,  C  kompyuterler  bar. 

Birinshisi WG1 isshi gruppasına al C—kompyuteri WG2 isshi gruppasına kiredi.    

Bárshe  kompyuterler  bir  segment  tarmaqqa  (bir  kabelge  jalǵanǵan)  bolıwına 

qaramastan, A hám B kompyuterleri C kompyuterin ―kórmeydi‖, al C kompyuteri 

A  hám  B  kompyuterlerin  kórmeydi.  Eger  kompyuterdi  izle  degen  buyriǵın 

orınlatsaq,  kompyuter  A  hám  B  kompyuterlerin  ―kóredi‖  biraq  olar  basqa    WG1 

isshi  gruppasında  jaylasqanlıǵı  haqqında  xabar  beredi.  Bir  dárejeli  tarmaqlarda 

birden-bir  ruxsatqa  shegaralaw  múmkin,  bul  qanday  da  bir  resursqa  paroldi 

paydalanıp  ruxsat  alıw.    Bul  resursqa,  mısal  ushın,  printerge,  ruxsat  alıw  ushın, 

onday  jaǵdayda  onıń  parolin  biliw  kerek  boladı.  Bul      resurslar  dárejesindegi 

ruxsatlardı basqarıw dep ataladı.  

Klient/server  tarmaqlarında  paydalanıwshı  dárejesindegi  ruxsattı  basqarıw 

basqa  jol  menen  isletiledi.  Bunday  jaǵdayda  resurslarǵa  ruxsat  beriw  tek  ǵana 

ayrim  paydalanıwshılarǵa  ruxsat  beriledi.  Mısal  ushın,  siziń  A  kompyuterińizde 

tarmaq  arqalı  eki  yaǵnıy  Alisher  hám  Berdax  paydalanıwshıları  isletip  atır.  Bul 

kompyuterge  tarmaq  arqalı  paydalanatuǵın  printer  jalǵanǵan.  Biraq  siz  siziń 

printerińizden  hár  kim  qaǵaz  shıǵarıwın  qálemeysiz,  sonlıqtan  siz  bul  resurstan 

paydalanıw ushın parol ornattıńız. Eger sizde bir dárejeli tarmaq bolsa, onda siziń 

parolińizdi  hár  kim  bilip  aladı  hám  oni  printerińizden  paydalanıw  ushın  isletiw 

imkaniyatına  iye  boladı.  Klient/server  jaǵdayında  bolsa  printerdan  paydalanıw 

ushın siz tek  ǵana  Alisher  yamasa  Berdaxqa  (ekewine de  birden beriwge  boladı) 

ruxsat  beresiz.  Klient/server  tarmaǵında  bul  resurstan  paydalanıw  ushın 

paydalanıwshı  óziniń  jeke  identifikator  yaǵnıy  paydalanıwshı  atı  (login)  hám 

parolin (password) kiritiwi kerek boladı. Paydalanıwshınıń logini hámmege belgili 

boladı hám bul  durıs, bálkim eger kimdir  paydalanıwshıǵa elektron pochta arqalı 

xabar jiberıwdı qálese bul jaǵdayda oǵan tek ǵana onıń loginin bilse jeterli.  Login 

hám  paroldi  resurslar  ushın  ruxsat  alıw  ushın  paydalanıw  paydalanıwshınıń 

audentifikatsiyası (user authentication) dep ataladı.  

---

 

 

Autentifikatsiyanıń  basqada  túrleri  bar  bolıp,  mısal  ushın  maǵlıwmatlardıń 

manbası  yamasa  bir  dárejeli  obyekt  autentifikatsiyası,  biraq  biz  bunı  kórip 

shıqpaymız. Hár qanday jaǵdayda da autentifikatsiya bul – tekseriw nátiyjeleriniń 

haqıyqıylıǵı  bolıp  tabıladı.  Bir  dárejeli  tarmaqlardıń  arxitekturasın  kórip 

shıqqannan  soń  juwmaqqa  ótemiz,  yaǵnıy  bul  arxitekturanıń  birden-bir  abzallıǵı 

onıń ápiywaylıǵı hám arzanlıǵı. Klient/server tarmaqları joqarı dárejeli ónimdarlıǵı 

hám  qawipsizligi  menen  táminleydi.  Klient/server  tarmaǵı  bir  dárejeli  tarmaqqa 

qaraǵanda bas kompyuterler yaǵnıy serverler bir yaki bir neshe boladı. Tarmaqtaǵı 

basqa  kompyuterler  klient  yamasa  isshi  stantsiya  (workstation)  dep  ataladı.  

Joqarıda  aytıp  ótkenimizdey  server  bul  –  basqa  kompyuterlerge  qanday  da  bir 

xızmetlerdi kórsete alatuǵın ayrıqsha kompyuter. Serverlerdiń  hár túrli túrleri bar 

(kórsetip  atırǵan  xızmetlerine  baylanıslı):  maǵlıwmatlar  basazı,  fayllar  server, 

baspaǵa shıǵarıwshı-server (print-server), baylanıs server, web-serverler h.t.b.