Tuproq sanitar gigenik ahamiyati

2.3. Tuproqda chirindi to’plashda ozuqa elementlarning roli.
Tuproq unumdorligi modelining birinchi avlodi agronomik tuproqshunoslikning atamalarida ekspert va statistik ma‘lumotlar asosida tuziladi. Ular ma‘lum bir shaklda agrotizimlarning hosilini aniqlovchi agronomik jihatidan ahamiyatli bo’lgan xossa va xususiyatlarning umumiy so’mmasini ko’rsatib beradi. Bunday modellarning soddaligi, keng doirasidagi mutaxassislarga tushunarligi, parametrlar sonining nisbatan kamligi ularni keyinchalik o’tkaziladigan tadqiqot yaratmalari uchun yaxshi baza qiladi.
Bundan tashqari ular xo’jaliklarning tuproq xaritalari bilan ham yaxshi o’yg’unlashadi va ularni qishloq xo’jalik ishlab chiqarishga tadbiq etishga yordam beradi. Bu modellar yuqorida qayd qilganimizdek, “Birinchi avlod modellari” bo’lib, tuproq unumdorligi ayrim parametrlar holatini aks ettiradi, lekin ular o’rtasidagi o’zaro dinamik aloqadorlikni to’la ochib bermaydi. Tuproq unumdorligi bo’yicha o’tkazilayotgan tadqiqot ishlariga nisbatan yaqinda boshlanishiga qaramasdan, bu sohada bir qator ishlar vujudga keladi. Ulardan tuproq unumdorliginig modellashtirishning har xil nuqtai nazarlari yoritilgan.
“Tuproq modeli” tushunchasi, T.N.Kulakovskaya (1985-86), T.N.Kulakovskaya, I.M.Bogdevich (1985 y) S.S.Rabochev, I.Ye.Korolevalarning tuproq unumdorligini modellashtirish bo’yicha ko’p sonli maqolalarida qishloq xo’jalik o’simliklari hosilini ta‘minlovchi muayyan tuproq parametrlari bilan bog’liq.
L.L.SHishov va D.I.Durmanovlar o’z ilmiy tadqiqot ishlarida tuproq unumdorligini modellashtirishga bag’ishlangan ishlarga asos soldilar. (1985-1987).
Sug’oriladigan tuproqlar unumdorligini modellashtirish bo’yicha olib borilayotgan tadqiqotlarmizda biz 2 sinf modellarini yaratishga harakat qildik.
1. Unumdorlikni muayyan darajasini ko’rsatadi.
2. Real unumdorlik modeli – bu esa tuproq unumdorligini hozirgi holatini ko’rsatadi. Bularni o’zaro taqqoslash tuproq qaysi parametrlari optimal darajadan qanchalik farqlanishini ko’rsatadi. Bunday modellar agrotexnik va boshqa tadbirlarning yo’nalishini belgilab, tuproq unumdorlik darajasini muayyanlashtirish uchun imkon beradi.
Mamlakatimizda bo’z voha, o’tloqi voha va sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlarning unumdorlik modellari tuzilgan (+o’ziev 1991 yil). Bu tipdagi modellar tuproq unumdorligining holatini belgilab uni limitlaydigan omillarini ko’rsatib beradi. Bu jihatdan modelning agroiqlim bloki diqqatga sazovordir. Sug’oriladigan dehqonchilik sharoitida sug’orish suvi yetishmaydigan namnig o’rnini to’ldiradi va materiologik sharoitning ta‘siri hosilga juda kam deb hisoblanib kelinardi, lekin agroiqlim blokiga keltirilgan unchalik ko’p bo’lmagan parametrlarga asoslanib, bu fikr noto’g’ri deyishimiz mumkin. Agroiqlim parametrlar ko’pincha optimal darajadan uzoq. Bu umuman, yog’in miqdoriga xususan uning mart-apreldagi miqdoriga tegishli. Bu bilan ekishni o’tqazish muddati, tuproq holati, xususiyatlariga (uning harorati, qatqaloqligi va boshqalar) bog’liqdir. Agroiqlim bloki tarkibiga biz bir qadar shartli ravishda tuproqning suv rejimi va sug’orish me‘yori ko’rsatkichlarini qo’shdik. Chunki ular tuproqning namligi va haroratiga sezilarli ta‘sir ko’rsatadilar.
Sug’orish, paxta yetishtirish, agrotexnik kompleksining muhim ajralmas qismidir. Paxta rivojlanishi uchun muayyan sharoit, tuproqning eng kam suv sig’imi darajasining 70 % da vujudga keladi. Modellarda keltirilgan tartib tiplari va sug’orish me‘yorlari tuproqning namligini optimal sharoitini yaratishga imkon beradi, lekin tajribada tekshirishlarmiz ko’rsatishicha hamma tuproqlarda odatda, keragidan ortiq suv qo’yadilar. Bunday holda chirindi va azot, shuningdek boshqa bir qator ozuqa elementlari tuproqning pastki qatlamlariga yuvilib tushadi va biologik aylanma harakatidan chiqib ketadi.
Bundan tashqari tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, juda katta me‘yorda suv beriladi, sug’orish o’rtasidagi davr esa uzaytiriladi. Shunday qilib, yerga ko’p suv sarflanishiga qaramasdan, g’o’za rivojlanishining ma‘lum bir vaqtdan nam yetishmasligidan zarar ko’radi.
Xulosa
Olingan real ma‘lumotlar shuni ko’rsatadiki, tuproqlarda harakatchan fosfor miqdori 15-140 mg-kg gacha yetar ekan. Bizning baholashimizcha tuproqdagi harakatchan fosfor miqdori 30-45 mg-kg atrofida bo’lsa, bu muayyan holatdir. Shuncha harakatchan fosfor bo’lganda, paxtadan 30-40 ts hosil olish mumkin. Yuqoridan ko’rsatilgan ma‘lumotlardagi katta farq fosforli o’g’itlarni noto’g’ri qo’llash va agrokimyo kartogrammalarida yaxshi foydalanayotganligidan dalolat beradi. Kam miqdorda bu kaliyga ham tegishli.
Bo’z voha tuproqlarining zichligi muayyan darajadan bir qadar oshiqdir. Tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, haydalma qatlamining zichligi sezilarli darajadan bir qadar oshiqdir. Tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, haydalma qatlamning zichligi sezilarli darajada ishlov berish xarakteri va uning qanday namlikda o’tkazilishiga bog’liq. Tuproqning fizik holati tashkiliy, agrotexnik tadbirlar bilan bog’liq bo’lib, ko’pincha ular ma‘lum darajada boshqarish mumkin.
Tuproq unumdorligini modelida hisobga olinishi kerak bo’lgan ko’rsatkichlar orasida bioekologik ko’rsatkichlar ham keltirilgan. Ular esa haligacha to’liq aniqlangan parametrlarga ega emas va tuproqlarning atrof muhit bilan almashinishi gaz rejimi kabi bir qator yangi ko’rsatkichlar bilan to’ldirilishi kerak.