Tuproqdagi tirik organizmlarning ekologik guruhlari

Mavzuning predmeti: Tuproqda yashaydigon tirik organizmlarda boradigon biologic va kimyoviy jarayonlar, ularning ekologiyasi va ularga ta’sir qiluvchi abiotic, biotik, antropogen omillar.
Mavzuning o’rganish metodi: taqqoslash, kuzatish.
Mavzuning hajmi: Ushbu mustaqil ish jami 16 sahifadan iborat bo’lib, unda kirish, mavzu yuzasidan tuzilgan reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar.

Tuproqning ekologik xususiyatlari

Tuproq(qum) — litosfera yuza qavatlarining suv, havo va tirik organizmlar taʼsirida oʻzgarishidan shakllanadigan va genetik jihatdan oʻzaro bogʻliq gorizontlardan tashkil topgan tabiiy tuzilma; Yer poʻstining yuza va unumdor qatlami. Tuproqning nuragan tog jinslaridan farq qiladigan eng muhim xususiyati — unumdorligidir (qarang Tuproq unumdorligi). Tuproqni oʻrganish va uning tasnifini tuzish, tarkibini yaxshilash hamda unumdorligini oshirish usullarini ishlab chiqish singari masalalar bilan tuproqshunoslik fani shugʻullanadi. Tuproq hosil qiluvchi asosiy omillar: iqlim, tuproq ona jinsi, oʻsimliklar va hayvonot olami, hududning relyefi va geologik yoshi hamda odamning xoʻjalik faoliyati.
Yer yuzasiga chiqib turgan togʻ jinslari yogʻinsochin, karbonat angidrid, kislorod, havo harorati, mexanik kuchlar, suv va unda erigan moddalar, havo, mikroorganizmlar va tuban oʻsimliklar (yoʻsin, lishayniklar) taʼsirida yemiriladi (nuraydi). Nuragan jinslar maydalanib, gʻovak qatlam hosil qiladi. Bu qatlam vaqt o'tishi bilan yangi xususiyat — nam sigʻimi va oʻsimliklar oʻzlashtira oladigan bir oz miqdordagi oziq moddalarga ega boʻladi. Vujudga kelgan yangi muhitdagi mikroorganizmlar oʻz hayot faoliyati tufayli oʻsimliklarning oʻsishi uchun sharoit yaratadi, oʻsimliklar tuproqdan oʻz hayoti uchun zarur oziq moddalarni oʻzlashtiradi va oʻzida toʻplaydi. Nobud boʻlgan oʻsimlikning bir qismi mikroorganizmlar taʼsirida parchalanib, mineral moddalarga, qolgan qismi esa murakkab biokimyoviy jarayonlar natijasida chirindi (gumus) ga aylanadi. Bu jarayonlarning barchasi uzluksiz davom etadigan nurash sharoitida sodir boʻlib, oʻsimlik ildizlari ajratgan nordon moddalar hamda organik qoldiqlar taʼsirida yanada tezlashadi.Natijada Yer poʻstlogʻining sirtida unumdor gʻovak qatlam — Tuproq paydo boʻladi. Iqlim, tuproq ona jinsi, oʻsimlik hamda hayvonot olami, hudud relyefi kabi omillarning Tuproq hosil boʻlish jarayoniga taʼsiri turlicha boʻlganligi tufayli har xil tabiiy zonalarda oʻziga xos Tuproq tiplari vujudga keladi. Mas., tayga zonasida chimli podzol Tuproq dashtlarda qora va kashtan Tuproq, choʻllarda esa sur tusli qoʻngʻir Tuproqlar va b (qarang Tuproq zonasi).
Odamning xoʻjalik faoliyati qam Tuproq hosil boʻlish jarayonining baʼzi omillariga, mas., oʻsimliklarga, shuningdek, yerga ishlov berish, uning meliorativ holatini yaxshilash, organik oʻgʻit solish va boshqa bilan tuproqqa bevosita taʼsir koʻrsatadi. Bu taʼsir koʻrsatish toʻgʻri mutanosiblikda olib borilganda Tuproq hosil boʻlish jarayonini va xususiyatlarini maqsadga muvofiq oʻzgartirish mumkin.
Tuproq qattiq, suyuq, gaz holatidagi va tirik tarkibiy qismlardan tashkil topgan. Ularning bir-biriga nisbati turli Tuproqlardagina emas, balki bir Tuproq tipining har xil qatlamlarida ham turlicha. Tuproq qattiq qismini mineral moddalar tashkil qiladi. Tabiiy joylanishda qattiq zarralar Tuproq massasining maʼlum qismini egallaydi, qolgan qismini esa zarralar va ularning agregatlari oraligʻidagi har xil kattalik hamda shaklga ega boʻlgan kovaklar (gʻovaklik) tashkil qiladi. Bu boʻshliqlarning umumiy yigʻindisi Tuproq gʻovakligi deyiladi. Tuproq gʻovakligi kapillyar va nokapillyar boʻladi. Kapillyar gʻovakli Tuproqning mayda zarralari kapillyar oraligʻidagi hajmga, nokapillyar gʻovaklik esa makrostruktura elementlari oraligʻidagi yirik kovaklar hajmiga teng. Tuproqning mineral qismidagi g'ovakligi 40—60%, botqoqi va gleylangan Tuproqlarda esa 27% atrofida boʻladi. Gʻovaklik Ttuproqning solishtirma va hajm ogʻirligiga bogʻliq. Kovaklarda Tuproqning suyuq qismini tashkil qiluvchi, tarkibida erigan moddalar — tuproq eritmasi boʻlgan tuproq nami hamda T.ning gaz holatidagi qismini tashkil etuvchi tuproq havosi boʻladi. Tuproq tarkibidagi suv va havo miqdorining nisbati atmosfera yogʻinlari, sugʻorish va grunt suvlari hamda suvning sarflanishi, yaʼni tuproq qatlamidan oqib chiqib ketishi, bugʻlanishi va oʻsimlik ildizlari orqali shimilishi va boshqa bilan bogʻliq holda oʻzgarib turadi. Mana shu sharoitlar tuproqning suv va havo rejimini belgilaydi. Tuproqdagi havo tarkibi atmosfera havosidan (O220,96%, SO20,03%) farq qiladi (tuproq hajmiga nisbatan % hisobida: O2—20,3%, SO2—0,65%), azot miqdori deyarli teng.
Tuproqning havo oʻtkazuvchanligi undagi havo miqdoriga toʻgʻri proporsional kattalik boʻlib, Tuproq tuzilishi, strukturasi va suvga chidamligiga bogʻliq.
Tuproqning solishtirma massasi maʼlum hajmli Tuproq qattiq qismi ogʻirligining 4° da olingan xuddi shunday hajmdagi suv ogʻirligiga boʻlgan nisbati bilan belgilanadi. Tuproq mineral qismlarining solishtirma massasi mineralogik tarkib va undagi organik moddalar tarkibiga bogʻliq (2,50— 2,80 g/sm3 gacha boʻladi). Krvushmasi buzilmagan Tuproq zichligi deb tabiiy holatdagi 1 sm3 Tuproq ogʻirligining gramm hisobidagi vazniga aytiladi va Tuproqning gʻovakligi va qattiq fazaning oʻrtacha zichligi bilan belgilanadi. Unumdorlik darajasini belgilovchi tuproqning kimyoviy tarkibi, fizikkimyoviy, fizikmexanik va boshqa xususiyatlari maʼlum darajada undagi singdiruvchi kompleks tabiati va tarkibiga bogʻliq. Tuproqning ana shu singdiruvchi kompleksi xususiyatlariga qarab yerlarni yaxshilash tadbirlari belgilanadi.
Tuproqning tirik tarkibiy qismi tuproq mikroorganizmlari (qarang Mikroflora), umurtqasiz hayvonlarning koʻpgina guruhlari — eng sodda hayvonlar, chuvalchanglar, mollyuskalar, hasharotlar vakillaridan hamda yerni oʻyuvchi umurtqalilar (yumronqoziq, sichqon, kalamush) va h.k.dan tashkil topgan.
Moddalarning tabiatda aylanishi hamda qayta joylanishi asosida Tuproq morfologiyasi, tarkibi va xususiyatlari profil boʻylab yuqoridan pastga tomon maʼlum qonuniyatga binoan oʻzgarib boradi va tuproq gorizontlarining navbat bilan almashinishida namoyon boʻladi. Shuning uchun bu jarayonlarni bilmay turib insonning hayot kechirish muhitini tashkil etuvchi omillardan biri boʻlgan Tuproq qoplamidan notoʻgʻri foydalanish tuproq eroziyasiga, uning shoʻrlanishi va botqoqlanishiga olib keladi. Tuproqning ifloslanishini kamaytirish uchun qishloq xoʻjaligi.da pestitsidlardan foydalanish qoidalari joriy qilingan.

Tuproqda yashaydigon organizmlar

Tirik organizmlar-aholi yashaydigan tuproqlar.
Tuproqda turli xil tirik organizmlar - bakteriyalar, mikroskopik zamburug'lar, mayda hayvonlar yashaydi. Tuproqdagi hayot yorug'likning etishmasligi, harakatdagi qiyinchiliklar, yuqori namlik yoki suv etishmasligi, ko'p sonli o'lgan o'simlik ildizlari va uning yuzasida o'simlik qoldiqlari bilan bog'liq.
Tuproqda yashovchi tirik organizmlar tuproq muhitiga har xil moslashishga ega. Masalan, molda old oyoqlar qisqa va quruqlikdagi hayvonlarda bo'lgani kabi pastga emas, balki yon tomonga buriladi: keng cho'tkalar orqaga buriladi. Kuchli o'tkir tirnoqli barmoqlar teri membranasi bilan bog'langan. Bunday oyoqlari bilan mol tuproqni osongina bo'shatadi va unda chuqurchalar hosil qiladi. Molning ko'zlari kam rivojlangan va sochlar bilan yashiringan. Ular orqali u faqat yorug'likni zulmatdan ajratadi. Ayiq hasharotining old oyoqlari bor, qazish, mol kabi, ko'zlari esa may qo'ng'iziga qaraganda kamroq rivojlangan.
Tuproqda mol va ayiqlar doimiy yashaydi. Ular noqulay yashash sharoitlari yaratilgan qatlamlarni tuproqning boshqa qatlamlariga qoldirishi mumkin. Qurg'oqchilikda va qishda ular chuqur qatlamlarga o'tadi. Undan farqli o'laroq, yer sincaplari, marmotlar, bo'rsiqlar, quyonlar tuproq yuzasida oziqlanadi va ular tuproqda qilgan teshiklarida ular xavf va yomon ob-havodan ko'payadi.
O'simliklar tuproqdagi quruqlik yoki namlik uchun ildiz tizimini o'z ichiga olgan moslashuvlarni ishlab chiqdi. Namlik etishmasligi bo'lgan tuproqlarda o'simliklar er osti suvlariga etib boradigan kuchli ildizlarni hosil qiladi. Choʻllarda oʻsadigan tuya tikanlarining ildizi 20 m gacha chuqurlashadi.
Yuqori nam joylarda o'sadigan o'simliklarda ildizlar tuproq yuzasiga yaqin joylashgan, chunki suv barcha havoni siqib chiqaradigan chuqur qatlamlarda o'simliklarning ildizlari etarli havoga ega emas.
Tuproqda doimiy ravishda ko‘plab umurtqasizlar – chumolilar, qirg‘iyaklar, qurtlar, shomillar, qo‘ng‘izlar, qo‘ng‘iz va pashshalarning lichinkalari, shlyuzlar va boshqalar yashaydi.Ularning barchasi tuproqda hayotga o‘ziga xos tarzda moslashgan va tuproqda muhim rol o‘ynaydi. shakllanishi. Ularning ichida eng katta massani yomg'ir chuvalchanglari (yer chuvalchanglari) tashkil qiladi. Yerdagi qurtlarning umumiy massasi butun insoniyat massasidan 10 baravar ko'p!
Tuproqda nafaqat yomg'ir chuvalchanglari, balki ularning eng yaqin qarindoshlari ham - kichikroq oq rangli annelidlar (enchitreidlar yoki qozon qurtlari), shuningdek, mikroskopik yumaloq qurtlar (nematodalar), mayda oqadilar, turli xil hasharotlar, ayniqsa ularning lichinkalari, va nihoyat, yog'och bitlari, millipedlar va hatto salyangozlar.
Unda yashovchi ko'plab hayvonlarning sof mexanik ishi tuproqqa ta'sir qiladi. Ular tunnel yasaydilar, tuproqni aralashtirib, gevşetir, teshik qazishadi. Bularning barchasi tuproqdagi bo'shliqlar sonini oshiradi va uning chuqurligiga havo va suvning kirib borishini osonlashtiradi. Bu "ish" nafaqat nisbatan kichik umurtqasiz hayvonlar, balki ko'plab sutemizuvchilar - mollar, marmotlar, yer sincaplari, jerboalar, dala va o'rmon sichqonlari, hamsterlar, sichqonlar, mol kalamushlarini ham o'z ichiga oladi. Bu hayvonlarning ba'zilarining nisbatan katta o'tish joylari 1-4 m chuqurlikka boradi.Yirik yomg'ir chuvalchanglarining o'tish joylari ham chuqurlashadi: ularning ko'pchiligida ular 1,5-2 m, bir janubiy chuvalchangda esa hatto 8 m ga etadi.Bu yo'llar bo'ylab, ayniqsa zichroq tuproqlarda o'simlik ildizlari chuqurroq kiradi. Ba'zi joylarda, masalan, dasht zonasida go'ng qo'ng'izlari, ayiqlar, kriketlar, tarantula o'rgimchaklari, chumolilar, tropiklarda - termitlar tomonidan tuproqqa ko'p miqdorda tunnel va chuqurchalar ko'milgan.

Tuproqdagi tirik organizmlarning ekologik guruhlari

Tuproq organizmlarining son va sifati , ularning turli guruhlar va jamoalar hosil qilishi,tuproqning fizikaviy, kimyoviy va biologic xususiyatlaridan kelib chiqadi.Tuproq eritmasining reaksiyasi ham o’simliklar uchun muhim ekologik ahamiyatga egadir. Tuproq eritmasining reaksiyasi undagi vodorod ionlarining konsentratsiysidir (pH); pH ning konsetratsiyasi bo’yicha: neytral (pH=7), nordon (pH 7) tuproq muhiti farqlanadi. Shu muhitga moslshgan o’simliklar tubandagi guruhlarga ajratiladi:
atsidofillar (pH=6,7), bu guruhga kiruvchi o’simliklar tuproq eritmasi nordon bo’lgan sharoitga moslashgan. Bunday o’simliklarga gunafsha (Viola tricolor) , veresk (kalluna vulgaris), bagulnik(Ledum palustre), qirqbo’g’im(equisetum) va ko’plab mox turlari kiradi.
neytral muhitda o’suvchi o’simliklar guruhi. Tuproq eritmasi reaksiyasi neytral (pH=6,7-7) holatda bo’ladi. Bunday sharoitda sebarga (trifolium), beda (Medicago), ajriqbosh(Phleum), yong’oq (Juglans) va boshqa madaniy o’simliklarning vakillari yaxshi o’sadi.
bazifil (pH 7dan yuqori) guruhga muhitning ishqorligini kam sezadigan o’simliklar mansubdir. Bunday o’simliklar bo’r qoldiqlari ko’p joylar dasht, cho’l , yarim cho’l florasi ichida keng uchraydi.
indifferent turlar – tuproq har xil darajada ishqor va nordon holda bo’lganda ham shunday yerlarda turli o’simliklar o’sadi. Masalan, indifferent turlarga marvaridgul (konvalaria) , yovvoyi suli(Avena ) va boshqalar kiradi. Tuproqning vodorod (pH) ioni organizmlarga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir qilmaydi lekin edafik omillar bilan kompleks ta’sir qilishi mumkin.
Ma’lumki tuproqda o’simlik va hayvonlar qoldiqlarining chirishidan hosil bo’lgan organic moddalar (kul) tarkibiga qarab o’simliklar quyidagi guruhlarga bo’linadi.
oligotrof turlar o’simliklarning bu guruhga kiruvchi vakillari juda kam organik (kul) elementlari bor joyga moslashgan. Bunga oddiy qarag’ay (Pinus silvesrtis L) misoldir.
Evtrof o’simlik turlari ko’p miqdorda kul elementlari bor joyda o’sadi. Ularga qo’ng’ir eman (Querkus robus L) oddiy snit, oddiy prolestnik kabilar kiradi.
mezotrof turlarga kul elementlari o’rta hol bo’lgan joylarda o’sadigan qoraqarag’ay (Pisea schrankiana) kiradi.
Nitrofil turlarga tuproqda azot ko’p bo’lgan joylarda uchraydigan qichitqio’t (Urtica dioica) misoldir.
Galofit turlarga asosan sho’rlangan ,shor , sho’rxok tuproqlarga xos bo’lib, ularga qorasho’ra,sarsazan ,salzolaning ko’plab turlari, oq sho’ra va boshqalar kiradi.
Petrofit turlarga har xil shag’al tuproqli , shag’al toshli joylarga xos o’simliklardan mavrak, sumbul va butalar kiradi.
Psamofit turlar tinimsiz harakatdagi , oqib turuvchi qumli joylarga xosdir. Qizilqum, Qoraqumning shunday joylarida iloq ,rang , oq saksovul , qora saksovul , cho’l akatsiyasi kabilar o’sadi. Malina , qulmoq ,amarant va boshqalar shular jumlasidandir. Psammofitlarning urug’lari prujinali bo’lib, (Calligronum), ancha joyga yengil otiladi, qum ostida dumalab yuradi, ular qurg’oqchilikka yaxshi chidaydi, ustlari qalin tukli , barglari qalin, ingichka, terisimon bo’lganligi uchun transpiratsya jarayoni kam o’tadi.
Qumlik sharoitda o’simliklar ildizlari ustida saqlovchi qobiqlar hosil bo’ladi. Bu qobiqlarning hosil bo’lishi o’simlik ildizlaridan ajralib chiqqan suyuqlikka mayda qum zarrachalari yopishib ketadi va hosil bo’lgan qattiq to’qima ildizini qurib qolishidan, zaxmlanishidan saqlaydi. Bu saqlovchi qobiq – g’iloflar ko’pchilik cho’l o’simliklarida norseleu (Aristida karilinii), boshoqlilar hamda daryo dengiz chetlaridagi qumli yerlarda o’sadigan o’simliklarda ham uchraydi.
Psammofit guruhlarga oid o’simliklar muhitda suv bilan ta’minlanish og’ir bo’lganligi tufayli , ularda kseromorflik belgilari yuzaga kelgan, ya’ni morfologik tuzilishlarda sukkulentlik, yaproqlarning reduksiyalanishi, yerning pastki chuqur qatlamlariga boradigan kuchli ildiz sistemasining hosil bo’lishi kabi xislatlar paydo bo’lgan.
Psammofitlarning o’tsimon vakillari ichida efemer va efemeroidlar ko’p bo’lib, ular muhitda namlik ko’p bo’lgan bahor davrlarida rivojlanadi. Xarakatli kumli joylarda psammofil guruhga kiruvchi hayvonlarga echkiemarlar (Psanimodromus, Phrynocephalus), sugurlar (Spermophilopsis leptodatylus), kushoyok,(Paradipus ctenodactylus) ka­bilar misol buladi. Bunday joylarda kushlardai begunka (Cursorius cursor), ryabki (Paterocletus) shuningdek, tuyalar ham uchraydi. Tuyalar 8—16 kunlab suv ichmasdan yashay oladi. Boshqa haynomlar kapak va inlariga kirib suvsizlikdan saqlansa, suvni ozitsa hisobiga (o’t-usimlik) yoki vaqti-vaqti bilan atmosferadan tushadigan suv hisobiga tanada suvni to’playdi.
O’simliklar olami ichida yana bir o’ziga xos ekologik gurux — litofitlar bo’lib, ularga toshlar, soyalar, ularning srilgap, chuqurlashgan yoki toshlar to’plangan joylarda o’sadigan suvo’tlar, litofil lishayniklar, ayrim moxlar vakillari kiradi. SHundan toshli joylarga turli moxlar, gulli o’simliklar (ko’kmaron — Scutellaria unmaculata) tarqaladi.
Tosh yoriqlari, toshlar orasida hosil bo’lgan juda ham oz miqdordagi substratda (chala tuproqda) ham o’sa oladigan o’simliklarga xasmofitlar deb aytiladi. Bu guruhga Saxifraga, Juniperus, Pinus, Fagus, Quercus kabi daraxtlarning qoyalarga moslashgan vakillari misol bo’ladi.
Tog’li joylardagi tosh to’plamlari orasida organik moddalar bo’lmasada, havo almashinishi yaxshi joylarga moslashgan lito­fitlar turli yo’llar bilan tosh to’plamlari orasiga poyalarini mahkamlab, o’sish xususiyatlarini hosil qilganlar. Bunday litofitlarga ravoch (Pheum), efedra (Ephedra), ostrolodochnik (Oxytropis) misol bo’ladi; ular ,harakat siluvchi shag’al toshlarni mahkamlayli. Litofitlarda markam ushlaydigan ildiz sistemasi va uning sovuk, xsщsa muzlashga kuchli chidamliligi, er usti sismlarining ksero- morflik xususiyati kabi belgilar yuzaga kelgan.
Tuproqda uchraydigap turli gurux xayvoilarniig soni, sifati, xil- lari xam turlichadir. Masalan, 1 m2 tuproq qatlamida 100 mlrd. dan ortiq mikroskopik tirik organizmlarning hujayralari uchraydi. 1 g tuproqda yuzlab million bakteriya, bir necha ming soda hayvonlar mavjud. Bir gektar igna bargli o’rmonlarda 200 kg, bargli o’rmonlarda 1000 kg, cho’l tuproqda 10 kg atrofida zoomassa bo’ladi.
M. S. Gilyarovning bergan ma’lumotiga qaraganda, tuproqdagi hay- vonlar o’rmonlarda to’plangan barg, shox, shoxchalarnnng 25% ini qayta ishlaydi. Bog’larning 1 m2 maydonida 400 dan ortiq yomgir chuvalchanglari bo’ladi. Ular 1 m2 da 80 g massa hosil qiladi. Tuproqning organik qoldiklarini parchalashda umurtqasiz hayvonlar bi­lan turli mikroorganizmlar (bakteriya, suvutlar, zamburug’lar) qatnashadi. Ularning soni 1 sm2 tuproqda 100 mln. dan ortiq bo’ladi.
Tuproq suv o'tlarining juda ko'pchiligi mikroskopik tuzilishga ega. Boshqa mikroorganizmlarga qaraganda tuproq suvo'tlarini qurollanmagan oddiy ko'z bilan oson farqlash mumkin. Ular nam tuproq yuzasida yashil va ko’kyashil qobiq parda, pardasimon dog’hosil qiladi. Bunday xodisalar «tuproqning gullashi» nomini oladi. Bunday holatlar yerta bahorda o’simliklar bilan qoplanmagan quyosh nurida yaxshi qizigan tuproq yuzida bo’ladi. Bu davrda 1sm2 tuproq yuzasidagi hujayralar soni 20 mln donagacha borib ularning bir gektardagi umumiy biomassasi 1500 kg ga etadi. Yozda suvo’tlarining dog’larini nam bo’lgan ochiq joylarda ko’plab ko’rish mumkin, suvo’tlari tog’ qoyalarida daraxtlarning tanalarida nam etarli bo’lgan yuzada rivojlanadi.
Tuproq suvo’tlari deb yashash muhiti doimiy ravishda tuproq bilan bog’liq bo’lganlarga aytiladi. Bularni quyidagicha guruhlarga bo’lish mumkin. 1. Tuproq yuzasida yashaydiganlar Ya‘ni etarli shart-sharoit bo’lganda tuproq yuzasida parda yoki qoplama hosil qilib rivojlanadi. 2. Suvli tuproq yuzasida yashovchi Ya‘ni doimiy ravishda o’ta nam tuproqda, suvli muhitda rivojlanadi. 3. Tuproq qatlamlarida yashovchilar. Suvo’tlari barcha tuproqlarda uchraydi, lekin ularning soni va biomassasi, tuproqning namligi, sho’rligi va yoritilish sharoitiga qarab aynan bir tuproqning o’zida ham turlicha bo’ladi. Yuksak simliklar bilan to’liq qoplanmagan tuproqlarda suvo’tlarining soni 1 gr tuproqda 5 mingdan tortib 1,5 mln. donagacha bo’lishi mumkin. Suvo’tlarining umumiy biomassasi tuproq iqlim sharoitiga va tuproqning holatiga qarab bir gektar maydonda bir necha yuz kg ni tashqil etadi.
Haydaladigan tuproqlarda, o’rmon tuproqlariga nisbatan bir necha baravar ko’p bo’ladi. Suvo’tlari fotoavtotrof organizmlar bo’lib biogenetik sistemada, dastlabki organik moddani sintezlovchi o’simliklar guruhiga qo’shilgan. Yyer usti biogesenozida suvo’tlarining mahsuldorligi yuksak o’simlilarnikiga nisbatan bir necha baravar kam bo’ladi, lekin ularning biomassasi o’zgaruvchan bo’lib, qulay iqlim sharoitlarida ko’plab to’planib tuproqda yashovchi mikrooganizmlarga va umurtqasiz hayvonlarga oziq bo’ladi. Suvo’tlari organik moddalarni dastlabki hosil qiluvchilar qatorida biogeosenoz endigina shakllanib kelayotgan tog’li hududlarda vulqonlarning otqindi jinslari ustida va qaytadan tiklanayotgan yyerlarda juda katta ahamiyatga ega.
Tuproq suvo’tlari taksonomik jixatdan bir neta bo’limlarga bo’linadi, lekin tuproqda barcha bo’limning vakillari ham uchrayvyermaydi. Tuproqda yashovchi suvo’tlar 2000 turni tashqil etadi. Tuproqda ko’kyashil va yashil suvo’tlar 500 turni tashqil qilsa, diatomlar 300 turni, sariq yashillari 150 turni va evglenasimonlar bir necha turni tashqil qiladi. Qizil suvo’tlardan tuproqda faqat bitta tur uchraydi. Ko‘kyashil suvo‘tlari. Bundan yuz yil muqaddam olimlar ko’k yashil suvo’tlarini ma‘lum darajada farq qilib, umumiy tuzilishi bilan bakteriyalarga xosligini ta‘kidlagan edi. Hujayraviy tuzilishi bilan barcha organizmlarni 1937-yilda Chatton eukariot va prokariotlarga ajratishni taklif qilganda ko’k yashil suvo’tlari 12 bakteriyalar bilan birgalikda prokariotlar guruhiga birlashtirilgan. Lekin hayot kechirishi bo’yicha ko’k-yashil suvo’tlari bakteriyalarga nisbatan yashil suvo’tlariga juda yaqin turadi. Shuning uchun ham bularni tuproq suvo’tlari sifatida o’rganish ma‘quldir.
Ko’kyashil suvo’tlarining hujayraviy tuzilishi prokariotlarga o’xshash bo’lib, yadrosi sitoplazmadan alohidalashmagan. Mitaxondriya va xloraplastlari yo’q. Endoplazmatik to’r kuchsiz rivojlangan, organik moddalar zapasi bakteriyalarnikiga o’xshash moddalardan iborat. Ko’kyashil suvo’tlarining fotosintezlovchi aparati tuzilishi va bajaradigan vazifalari kelib chiqishi bo’yicha xloraplastlarga o’xshab ketadigan to’plami- tillakoidlardan iborat, lekin ular o’rab turuvchi menbranasi yo’q sitoplazmada joylashgan. Pigmentlardan fikosianin, fitoeritin va karatinoidlar bo’lib, bu pigmentlar yig’indisi organizmga ko’kyashil rangni beradi. Sianobakteriyalar morfologik tuzilishi bo’yicha juda xilma-xil bo’lib bir hujayrali, ipsimon koloniyali shakllari bor.
Ko’kyashil suvo’tlarining asosiy turlari Chrococales tartibining Microcystis pulvyerea bo’lib, tuproqda ma‘lum shaklga ega bo‗lmagan parda hosil qiladi. Cleocapsa avlodining turlari yirik hujayrali bo’lib, ikkita va to’rtta hujayralari birikib qatlamli parda hosil qiladi. Tuproqda keng tarqalgan ipsimon ko’k yashil suvo’tlari Nostokales tartibiga mansubdir. Masalan Nostos commune, tuproq yuzasida yirik bir necha sm ni tashqil qiladigan qoramtir yashil koloniyalar hosil qiladi. Sharoit bo’lganda bu koloniyalar tuproq yuzasini butunlay qoplab oladi. Tuproqda keng tarqalgan. yana bir tur Anabaena variabilis nostok turiga o’xshash bo’lib g’ovok koloniyalar hosil qiladi. Ko’k yashil suvo’tlarining ipsimon tallomida getrosista hamda spora hosil qilmaydigan Oscillatoriales, Lungbua va Phormidium tartibining vakillari ham tuproqda keng tarqalgan.
Sariq yashil suvo‘tlari. Xanthophyta sariq yashil suvo’tlarining tuproqda bir hujayrali va ko’p hujayrali turlari uchraydi. Bir hujayralilardan Pleurochloris, Characiopsis, Bumilyeriopsis avlodlarining vakillaridir. Ko’p hujayrali sariq yashil suvo’tlaridan tuproqda keng tarqalganlari Hetyerotrix, Tribonema avlodlarining vakillaridir.
Tuproq suvo’tlari zamburug’lar va bakyeriyalardan farqli o’laroq mineral elementlardan organik moddalarni sintezlaydi. Ular tuproqni organik modda bilan boyitadi hamda fotosintez jarayonida ajralib chiqadigan kislorod ta‘sirida tuproq ayerosiyasini yaxshilaydi. Suvo’tlari tog’ jinslarining nurashida faol ishtirok etadi, ularning mexanik parchalab tuproq hosil bo’lishini ta‘minlaydi.
Zamburug’lar tuban eukariot organizmlar bo’lib, ular to’qima hosil qilmaydi. Zamburuglar orasida bir hujayrli va ko’p hujayrali bo’ladi. Ularga osmotrof oziqlanish xos bo’lib, tirik tabiatning alohida olamiga - Mucotaga birlashadi. Paleontologiyaning ma‘lumotlariga ko’ra zamburug’lar tirik tabiat o’simlik va hayvonat olamiga ajralmasdan oldin paydo bo’lgan. Avallari zamburug’larni ba‘zi o’xshashliklarga qarab o’simliklar olamining tuban suvo’tlar bo’limiga kiritar edi.O’simliklarga xos belgilar: hujayra qobig’ining qutbligi, tepa o’sish, vakuolaning borligi. Lekin zamburug’ hujayralari, hayvon hujayralariga ham o’xshab ketadi: oziqlanish turi, vitaminlarga muhtojligi, hujayra qobig‗ida sellyuloza o’rniga xitin moddasining borligi, azot almashinuvida mochevina hosil bo’lishi, glikogen sintezi va boshqalar. Zamburug’larda faqat ulargagina xos bo’lgan belgilarning mavjuligi, ularni alohida olamga birlashtirishga yordam beradi. Zamburug’lar adsorbsion (osmotrof) oziqlanishga imkon beradigan miseliyli tuzilishga ega ularning yadro tuzilishi o’zlariga xos bo’lib, murakkab tuzilgan. Zamburug’ hujayralarida getrokariozis (bitta hujayrada har xil sifatli yadroning bo’lishi) va dikarioz (uzoq vaqt davomida bitta hujayrada ikkita Ya‘ni bo’linuvchi yadrolarning bo’lishi) hodisalari kuzatiladi.

Xulosa

Yuksak o’simliklar Ya‘ni produsentlar tomonidan yaratilgan organik moddalar kichik biologik aylanishiga tushib, fitofag hayvonlar Ya‘ni konsumentlar tomonidan o’zlashtiriladi, oziqlanish zanjiri kengayib o’simlik va hayvon qoldiqlari tuproqdagi mikroorganizmlar- parchalovchi redusentlar tomonidan o’zgarishlarga uchraydi. Tuproqdagi asosiy redusentlar zamburug’ va bakteriyalar hisoblanadi. Tuproqda ko’plab hayvonlar, suvo’tlar, zambrug’lar va bakteriyalar yashaydilar. Tuproq biotasi tuproqda hayot kechiradigan yoki u bilan biron darajada bog’langan tirik organizmlardan iborat. Biota tarkibida o’simliklarning yer osti qismlari, bakteriyalar, zambrug’lar, suvo’tlari va hayvonlarning turli sistematik gruhlari kiradi. Tuproq 28 biotasi tarkibiga kiruvchi hayvolar juda xilma xil bo’lib ular kattakichikligi, tuproq bilan bog’lanish darajasi, oziqlanish usuli va boshqa xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi.
Tuproq to’shamada yashovchi turlari tuproqning gumus qatlamida yashaydi. Ulardan Lumbrikus rubellus ancha yirik bo’lib, 13 sm ga etadi. Inda yashovchi turlari esa ancha yirik chuvalchanglar hisoblanadi. Ularning uzunligi 25 sm va undan ham yirikroq bo’ladi. Sug’oriladigan yerlarda Allolobosphora caliginosa juda keng tarqalgan. U kulrang tusli, uzunligi 15 sm ga yaqin bo’ladi. Tuproqning haydalma qatlamida 10-15 sm chuqurlikda yashaydi, yer yuziga deyarli chiqmaydi. CHuvalchang chiriyotgan ildizlar va gumus bilan oziqlanadi. qurg‗oqchilik boshlanishi bilan tuproqning chuqur qatlamlariga tushib shilimshiq moddadan iborat kapsula hosil qiladi va diapauza holatiga o’tadi.. YOmg’ir chuvalchanglari tuproqda juda katta ahamiyatga ega, ularning inlari tuproqni g’ovak qilib, suv shimilishi va havo almashinishini yaxshilaydi, o’simliklar ildiz sistemasining yaxshi o’sishiga imkon yaratadi.
Tuproqda yashaydigon tirik organizmlar ekologik guruhlari o’z faoliyatlari bilan tuproqning unumdorligini ortishi uchun xissa qo’shadilar. Tirik organizmlarda boradigon turli xil kimyoviy biologic jarayonlar moddalar almashinuvi jadalligini ta’minlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Abduraxmanov T., Jabbarov Z.A. Tuproqlarning ifloslanish muommalari va muhofaza qilish tadbirlari. O‗quv qo‗llanma.T.:Universitet,2007.94 b.
2. Andreyeva V.M. Pochvenniy i aerofilniye zeleniye vodorosli. SPb,:Nauka, 1998.349s.
3. Aristovskaya T.V Mikrobiologiya protsessov pochvoobrazovaniya. L. Nauka, 1980. 187s.
4. Gilyarov M.S. Zoologicheskiy metod diagnostika pochv. M.: Nauka. 1965. 278s.
5. Gollerbax M.M.,Shitina E.A. Pochvenniye vodorosli. L. : Izd-vo AN SSSR, 1969. 228 s.
6. Gusyev M.V., Mineyev L.A. Mikrobiologiya.M.: Akademiya,2003.461 s.
7. Dobrovolskaya T.G. Struktura bakterialnix soobshestv pochv.
Internet saytlari

1. 
   https://uz.wikipedia.
   
2. 
   http://www.kompy.info/