Тур – эволюциянинг асосий боскичи. Тур хосил булиш жараёни Режа


Download 20.08 Kb.
bet1/2
Sana31.03.2023
Hajmi20.08 Kb.
#1312253
  1   2
Bog'liq
– эволюциянинг асосий боскичи. Тур хосил бу


Тур – эволюциянинг асосий боскичи. Тур хосил булиш жараёни
Режа:
1.Тириклик ва эволюция.
2.Тур эволюциясининг асосий ва ягона боскичи.
3.Тур мезонлари
4.Тур хосил булиш жараёни.
5.Аллопатрик ва симпатрик тур хосил булиши
Ер юзидаги тирик табиатнинг барча вакиллари турлардан иборат. Турлар биологик эволюциянинг узига хос махсули ва натижасидир. Ер юзида тириклик давом этар экан, у хамиша турлар хосил килиш оркали узининг давомийлигини таъминлайди. Турлар, шундай килиб, тирикликнинг чексиз даврларида намоён булувчи тизимларидир.
Хар хил мухит шароитларида давом этувчи тириклик турли биологик турларни эволюцияланишини такозо этади. Ташки табиат хамиша узгара экан, унинг таъсирида турлар хам узгариб боради. Шунинг учун хам хар бир тур – конкрет мухит шароитининг махсули, бошкача килиб айтганда, уз даврининг фарзандидир.
Утган геологик даврларга хаёлий назар ташласак, уша даврларга хос турларни булганлигини кайд этамиз. Масалан, судралиб юрувчиларнинг фантастик олами – бахайбат бронтозаврлар, учувчи птеродактил ва рамноринхлар, гигант ихтиозавр ва динозаврлар утмишнинг садоси булиб колдилар. Бундан 150-75 миллион йил илгари сайёрамизда шу хилдаги жониворларни яшашига мос шароитлар булган. Уша шароитлар йуколгач, бу хайвонлар хам Ер юзидан кирилиб кетди.
Хозирда Ер юзидаги флора ва фауналар айни шу даврдаги мухит шароитларига мос булганлигидан яшаб келмокда. Табиатдаги жамики 3 миллионга якин турлар айнан шу даврнинг шароитларига нисбатан эволюцияланиб келган. Вакт утгач, бошка замонларни келиши, бу тирик олам вакилларини узгариб, бошка турларга айланишига сабабчи булган.
Демак, Ер юзида узгармайдиган “абадий” тур йук. Аксинча, хар кандай тур хамиша ривожланувчи, динамик система. У уз тузилиши ва хусусиятлари билан мухит узгаришларини доимо сезиб туриб, уларга яраша мосланиб бориши ва вакт утган сари аста-секинлик билан бошка, янги турга айланиши даркор. Шу йул билан абадий янгиланиш оркали Ерда тириклик сакланиб колмокда.
Турнинг нисбийлиги хакида илгари хам илмий фикрлар илгари сурилган (К.Тимирязев). Фан тараккиёти, айникса биологиянинг янги йуналишларидаги тадкикотлар бу хилдаги гояларни тугри эканлигини тасдиклади.
Биологик эволюция – аста-секинлик билан бир-бирини алмаштириб турувчи турларнинг йигиндиси деб хисобланадиган булса, унда тур эволюциянинг асосий боскичи сифатида кабул килиниши керак. Чунки, турдан бошка хилдаги тирикликни намоён этиши мумкин булган биологик тизим табиатда йук. Бу тизим хар тарафлама тавсифланадиган булса, биринчи галда тур – ухшаш ва келиб чикиши умумий (бир хил) булган, узаро купаяоладиган, маълум майдонни эгаллаган индивидларнинг йигиндиси деб хисобланиши даркор. У бошка хилдаги индивидларнинг йигиндилари (турлар) билан чатишаолмайди ва дурагайларни хосил килаолмайди, чунки хар кандай тур ёпик генетик системадир.
Турларни бир-биридан ажратиш учун катор мезонлар кулланилади. Улар каторига морфологик, ёки морфо-анатомик, экологик-географик, биокимёвий-физиологик ва генетик мезонлар киради. Уларнинг хар бирини узига хос услуб ва параметрлари мавжуд; бошкаларга нисбатан энг ишончлиси ва турларни аник бир-биридан ажратиб берувчиси генетик мезондир. Бу мезонда хужайранинг хромосом аппаратига таянган холда ёндашилади. Ер юзидаги хар бир турга узига хос хромосомалар туплами хос ва улар хеч качон бошка бирор турда такрорланмайди. Агарда, хозирги замонда сайёрамизда 3 миллион тур мавжуд булса, уларга 3 миллион хилдаги хромосомалар туплами хос демакдир.
Хромосомалар тупламини куйидагилар тавсифлайди: хромосомаларнинг микдори, шакли ва хар бир хромосомани хужайра ядросидаги эгаллаган урни (локуси). Мазкур курсаткичлар буйича бирорта хромосомалар туплами бошка турларда такрорланмайди. Шу билан биргаликда хромосома аппаратидаги ДНК молекулаларининг тузилишидаги узига хосликлар, генларнинг хиллари ва жойлашиш тартиби ва энг мухими мутацияланиш механизмлари хар бир тур учун узига хос ва бетакрордир.
Хозирги пайтда табиатда тур хосил булиш жараёни унинг ареалини кенгайиши хисобига, ёки аждодларнинг ареали ичида бориши оркали вужудга келади деб тушунилади.
Биринчи усулда, янги эволюцияланиб бораётган турлар уларни хосил килаётган аждод турнинг ареалини узгариши (купрок кенгайиши) хисобига пайдо булади. Бу аллопатрик тур хосил булишининг усули (алло – харлил, патрик – ватан маъносида), яъни янги турни ривожланиши яшаётган жойини узгартириши оркали амалга ошади. Мазкур усул билан табиатда кенг таркалган, хозир хам катта майдонларни эгаллаб турган турлар эволюцияланган (Шу хилдаги турларни космополит турлар деб айтилади).
Аллопатрик усулда эволюцияланган турларга чайка кушларини мисол килиб келтириш мумкин. Хозирги даврда чайкалар дунё буйлаб таркалган, уларни табиатда учраши йирик, ёки кичик сув хавзаларининг булиши билан боглик.
Бу кушнинг маълум булган турлари орасида ареалларининг кенглиги билан клуша чайкаси хамда кумушранг чайка ажралиб туради. Улар материкларни туташтирувчи сувлар билан бир каторда ички хавзаларда хам таркалган. Хар иккала тур уз таркибида унлаб кенжа турларни хосил килган. Мазкур кенжа турлар бир-бирлари билан территория оркали туташ булиб, тур ичида айрим узаро дурагайларни хосил килаолади.
Иккала турнинг кенжа турлари Скандинавия ярим ороли атрофидаги хавзаларда бир-биридан морфологик, экологик ва айникса генетик жихатдан кучли даражада фарк килганлигидан, узаро купаяолмайди ва уларнинг орасида дурагайлар хосил булмайди. Кайд этилган худудда иккала турнинг кенжа турлари тур даражасидаги мустакилликка эга булишган ва уларнинг шу хусусиятлари хар бирини мустакил тур сифатида хисоблашга имконият беради. Шунинг учун клуша чайкаси ва кумушранг чайка алохида турлар сифатида ажратиб олинди.
Кенжа турлар оркали бир-бирлари билан богланиб турган (ва шу сабабдан кариндош булган) чайка турларининг келиб чикиши тасаввур этиладиган булса, тахмин килиш мумкинки, хар иккала тур ягона аждод туридан эволюцияланган. Клуша чайкасининг кенжа турларини бир чеккасидаги (охиргиси) Скандинавия ярим ороли хавзасида мустакил тур даражасига кутарилган булса, карама-карши чеккасидаги – Осиёни Шимолий Америка билан туташтирувчи худудда учрайди. Шу худуд хавзаларида таркалган клушанинг кенжа тури айни шу ерда туркалган кумушранг чайканинг кенжа тури билан эркин чатишаолиб, дурагай хосил килаолади (Кумушранг чайканинг кенжа турлар “занжиридаги” чекка кенжа тури хам Скандинавия ярим ороли хавзасида мустакил тур даражасига кутарилган). Шунга асосланган холда, Осиёни Шимолий Америка билан туташтирувчи хавзалар худудини клуша ва кумушранг чайкаларнинг эволюцияланиш территорияси деб хисоблаш мумкин. Бу ерда таркалган аждод чайкалар кайд этилаётган 2 турнинг асосчиси булган.
Эволюцион жараён давомида Шаркий Осиё ва Шимолий Америка чегарасидаги аждод чайка тури ареалининг кенгайиши хисобига бир-бирлари билан туташган кенжа турларнинг “халка”сини хосил килади. “Халка”нинг ажратилган учлари мазкур худудда келиб чикишнинг умумийлигини курсатиб берса, унинг карама-карши учлари турларнинг мустакиллигини гувохи сифатида хисобланиши мумкин. Албатта, халканинг хар иккала “занжир”ини тузувчи кенжа турларнинг эволюцияланиши замирида ареални кенгайиши хисобига мустахкамланаётган генотипик узгаришлар ётади; биринчи навбатда, мутацияланишларнинг узига хослигини алохидаланиши бу жараёнда уз таъсирини курсатади.
Йирик мутацияланишларнинг урни ва ахамияти симпатрик тур хосил булиш усулида сезиларли даражада билинади. Бу хилдаги эволюцияда тур ареали кенгаймайди; аждод турлар эгаллаган худудда янги формалар эволюцияланиб боради (симпатрик – “уз ватани ичида” маъносини англатади).
Мутацияланишлар генотип таркибида содир булиб, улар купинча хромосома, ёки геном даражасида амалга оширилади. Бу хилдаги мутацияланишларни купинча мухит таъсирлари келтириб чикаради (куёш радиацияси, ультра бинафша нурлар окимлари ва хоказо). Хромосомалар тупламининг 2 ва ундан куп хиссаларда ошиши полиплоидларни келтириб чикиши мумкин.
Ультранурлар купинча паст текисликларга етиб келаолмайди, ёки етиб келган такдирда хам кучсизланган холатда булади. Шу сабабдан, текисликлардан симпатрик усулда тур хосил булиш холатлари кам содир булади. Асосан, бу хилда янги турлар баланд жойларда, урта тог ва юкори тог минтакаларда, ёки экстремал шароитлари билан ажралган кенгликларда, масалан шимолий улкаларда (тундрада) хосил булади. Шунинг учун бундай жойларда янги турларни, хатто авлод ва оила вакилларини куплаб кайд этиш мумкин. Яшаб колишга шароитлар огир булиши туфайли аждод турлардан эволюцияланиб борувчи янги формалар полиплоидлар хосил килиш оркали ёки бошка мутациялар воситасида мос белгиларга эга буладиларки, улар ёрдамида янги турларда тирик колишга имкониятлар тугилади.
Симпатрик тур хосил булиш усулида ген даражасидаги мутацияланишларнинг ахамияти кам сезилади. Чунки улар йирик узгаришларни келтириб чикармайди. Бу хилдаги жараёнларда содир булувчи биокимёвий узгаришлар купрок аллопатрик усулдаги тур хосил булишига хос (унда майда узгарувчанлик белгиларининг секинлик билан тупланиши ахамиятлидир). Симпатрик усулда тур хосил булиш тезлиги (эволюция суръати) узининг жадаллиги билан аллопатрик усулдан ажралиб туради.



Download 20.08 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling