Turar joy atrofidagi muhit: resurslar vamuammolar

TURAR JOY ATROFIDAGI MUHIT:
RESURSLAR VAMUAMMOLAR
Jahon tabiiy resurslari
Inson jamiyatlarining rivojlanishi hamma vaqt turli resurslardan foydalanishi bilan bog’liq. Tabiiy muhit insonning yashash joyi, uning hayoti va ishlab chiqarish faoiiyati uchun barcha ezguiiklar manbai bo ’lib keladi. Resurslardan foydalanish darajasi jamiyat ehtiyoji bilan aniqlanadi. Shu bilan barcha fan va texnika yutuqlari insonning tabiatdan ajralib turishi va uning ustidan ustunlik qilishi xomxayollikka olib borgandek bo’ldi.
Hozirgi zamonda yashovchi inson o'z ehtiyojlarini qoniqtirishi uchun ilgaridan yanada ko'proq resurslarga muhtoj bo'lib, insoniyat oldida jiddiy va murakkab tabiat muhofazasi muammolari turadi.
Jamiyat shart-sharorti va resurslaming inson jamiyatining har xil bosqichlarida turli ahamiyatga ega edi. Qandaydir resurslar ilgaridan ishlatilmas (ularga ehtiyoj bOlmagan), ba’zilari rivojlanishiga xalaqit bergan (masalan, dengiz transporti rivojlanishi tufayli Dunyo okeani jahon xo’jaligining muhim bir qismiga aylandi).
Aslida tabiiy resurslar davlat yoki regionning rivojlanishi uchun zarur (lekin qat'iy emas) bo'lgan shartdir. Ishlab chiqarish kuchlari va transport tarmog’i rivojlanishi natijasida tabiiy resurslar omili ancha pasayib bormoqda. Lekin xom ashyo bazasi mavjudligi xo’jalikning ko'p soha^d rivojjanishiga qo'shimcha imtiyozlar yaratmoqda.
Oxirgi On yillllkl^nda ilmiy-texnik taraqqiyot natijasida tabiiy shart-sharoitlarning noqulay xususiyatlarini bartaraf qilish imkoniyati paydo bOldi, shuning ichida kerakli yerosti boyliklari yo qligi ko'zda tutiladi. Yaponiya, Italiya, Koreya Respublikasi va boshqa ko’p mamlakatlar misolida buni yaqqol ko’rish mumkin.
IImiy-texnika taraqqiyoti yutuqlari yangi energiya va xom ashyo turlarini o'zlatirishi va foydalanishiga va kamayishiga olib boradi. Ammo bu ishlarini olib borishga kuchi yetadigan xom ashyo xarajatlari korxona foyda ortishi, jahon bozorida mahsulot narxiga va raqobat qilishiga ta'sir etadi.
Fan va texnikaning taraqqiyoti hozirgi paytdagi ishlab chiqarish jarayoniga uni jalb etish tabiiy resurslarga iqtisodiy baho berish muhim ahamiyatga ega. Masalan, yerosti boyliklarga tafsif berishida uning zaxiralar miqdori bir joyda tOplanishi, xom ashyo sifati, foydali elementlar qismi, qanday chuqurlikda joylashgani va ekspluatasiyasi, qazib chiqarish xarajatlari aniqlanadi. Shu bilan birga konlar joylashgan hududni o’zlashtirish va aholi zichligi, transport tarmog’i mavjudligi va atrofdagi muhitni muhofaza qilish talablarini hisobga olish lozim.
Planetanfng resurs bazasi

Tabiiy resurslar turi

Zaxiraga qisqacha izohi darajasi va kelajakda ishlatilishi

Energiya resurslari

1. Neft	1. Zaxirasi - 270-300 mlrd. t. Har yillik xarajati 3 mlrd. t. dan ortiq. Kelajakda ishlatilishi - 30-50 yil.
2. Tabiiy gaz	2. Zaxirasi - 270 mlrd. t. Neft ekvivalentda (145 trln. m3). Har yillik xarajati - 2300 mlrd. t ortiq. Kelajakda ishlatilishi - 30-60 yil.
3. Ko’mir	3. Zaxirasi -101 trln. t. Neft ekvivalentda (1,5 trln. t.) Har yillik xarajati - 5 mlrd. t.dan ortiq. Kelajakda ishlatilishi - 200 yil.
4. Slan	4. Zaxirasi yirik. (40 trln. t). Kam ishlatiladi. Ko'p mehnat talab qilganligi va ko’p chiqindisi bo'lgani sababli kelajagi yOq.
5. Torf	5. Zaxirasi yirik. (150 trln. t). Torfning serkul bo'lgani va qazib chiqarishda ekologiyani buzishi sababli kelajagi yo'q.
6. Daryolaming suv energiyasi	6. Chegaralangan, ekologik muammolarga qaramay faol ishlatiladi, kelajagi bor, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda.
7. Atom bo'linishi energiyasi va yadro sintezi	7. Zaxirasi bitmas-tuganmas. Bu energiya turi ekologik juda xavfli.
8. Geotermal energiya	8. Ko'p. Kani ishlatiladi. Kelajagi bor.
9. Dengizlarda suv ko^anli'shi va pasayishi, okean oqimlari	9. Ko'p. Kam foydalaniladi. Kelajagi bor.
10. Quyosh radiatsiyasi	10. Bitmas-tuganmas. Energiyaning biosferadan tabiiy ketishi sababli foydalanish chegaralangan. Kelajagi bor.
11. Shamol energiyasi	11. Ugandan foydalaniladi. Mahalliy ahamiyatga ega. Shu tarzda kelajagi bor.

Mineral resurslar

1. Metall rudalar. Metallsiz yerosti boyliklari.

Asta-sekin kamayayapti. Resurslar yirik, quyidagilardan tashqari: mis, qo'rgoshin, kumush, oltin, 15-20 yillik kelajagi bor. Tartibga solishni talab etadi.

Yer va tuproq resurslari

1. Tuproqlar	I.GIobal qattiq buzilgan. Yer qobig’i oqar suv va muz ta’siri ostida yemirilgan. Sug'oriladigan yerlaming 20 foizi sho'llangan. Global antropogen ta’siri ostida dashtga aylangan. (quruqlikning 7 foizi).
2. Relyefning geomorfologik tuzilishi	2. O’zgargan (yerosti boyliklarini qazib olish, insonlarning xo’jalik faoliyati). Diqqatga sazovor.
3. Chuqurliklarning geomorfologik tuzilishi	3. O’zgargan (suv omborlari to’ldirish, yerosti suvlarini chiqarib tashlash, yirik suv havzalarini qurishi va h.k.) Diqqatga sazovor.

Q’simiik va hayvonot dunyosi resurslari

1. O'simiik biomassasi	1. Global pasaygan. Diqqatga sazovor, tartibga solishni talab etadi.
2. O’simiik qatlamini xo’jalik mahsuldorligi	2. Faqat chegaralangan miqyosda ishlatish mumkin.
3. O’simiiklar genetik tarkibi	3. Q’simliklarning 1Q foiz turlari yOqolish xavf- xatar ostida. Qo'riqlashni talab etadi.
4. Hayvonot dunyosining biomasasi	4. Butunlay bir darajaga keltiriigan. Diqqatga sazovor va tartibga solishni talab qiladi.
5. Hayvonot dunyosining biomassasi	5. Butunlay kerakli darajadan past. Lokal oshirishi mumkin. Akva va marikultura kelajagi bor.
6. Hayvonot dunyosining genetik-tur tarkibi	6. 1000 turga yaqin yirik hayvonlar va sanoqsiz mayda hayvonlar yOqolish xavf-xatari ostida. Muhofaza qilish va himoya ostiga olishni talab etadi.

Suv resurslari

1. Okean va dengiz suvlari	1.Sayoz suvlaming bir qancha nordonligi o'rin olgan. Suv tarkibida og’ir metallar global o’sgan. Okeanning normadan baland ifloslanishi taxmin qilinmoqda.
2. Ko’llar va suv omborlari	2. Zaxirasi - 5000 km3 suvdan ortiq. Suvning kislotali yomg'irlardan, oqava suvlaridan ifloslanishi kuzatilmoqda.
3. Oqar suvlar (daryolar)	3. Chuqur antropogen o’zgargan va faol (intensiv) ishlatiladi. Juda jiddiy ifloslangan. Suv oqimi buzilgan. Diqqatga sazovor va tartibga solishni talab qiladi.

Iqlim va rekreatsion resurslar

1. Tabiiy iqlim resisted	1. Antrpogan omillar ta'siri ostida kaskin o'zgarishlar xavfi bor. Tartibga solishni talab qiladi.
2. Umumiy akologok balans resurslari	2. Yo’qolishga yaqin. Gaomuhitni qaytarib bo’lmas o'zgarishlar xavfi bor. Diqqatga sazovor va tazda tartibga solishni talab qiladi.
3. Rakreatsion resurslar	3. Yo’qolish taz bormoqda. Ifloslanish kuchaymoqda. Diqqatga sazovor.

Zamon va makon resurslari

1. Hududiy, suv, kosmik makon resursaari	1. Iqtisodiyotga zidlik, natijasizlik, ifloslantirish faktlari kuzatilmoqda. Aholisi zich. Chiqindilar tOplanishi. Diqqatga sazovor va tartibga solishni talab qiladi.
2. Zamon va makon resurslari	2. Eng noyob resurslardan bin. Insoniyat tizimli ravishda resurs haqida fikHashga o'tgani yo’q. Ekologlar alam bilan hazil qiladilar: «Insoniyat hamma global muammolami yachishi mumkin.»