Turdi farog‘iy (V a f ta X m.1 0 0 y IL)

TURDI FAROG‘IY
(v a f. ta x m . 1 6 9 9 -1 7 0 0 y il)
Turdi XVII asr o'zbek adabiyotida hajviy-tanqidiy yo'nalishning kuchayishida, xalqona uslubning ildiz otib borishida katta ta’siri ko'rsata olgan iste’dodli shoirdir. Uning hayoti va ijodi ashtarxoniylar sulolasidan Nodir devonbegi, Abdulazizxon hamda Subhonqulixon hukmronlik qilgan davrlarga to'g'ri keladi. Aytish joizki, Turdining nomi ham, hozir bizga ma’lum bo'lgan she’rlari ham 1925 yili kashf qilindi. O'sha yillari kattaqo'rg'onlik hajvchi shoir va adib Abdulhamid Majidiy Kattaqo'rg'onda o'tgan shoir-adiblar adabiy merosini aniqlash va o'rganish jarayonida qo'lyozma asarlar orasidan Turdi, Farog'iy taxalluslari bilan bitilgan 12 g'azal, 5 muxammas, 1 fardni aniqlaydi. U o'sha yillari Samarqandda chiqib turgan «Maorif va o'qitg'uvchi» jumalining 1925 yil 9-10-sonlarida «O'zbek shoiri Turdi» maqolasini hamda o'zi topgan she’rlarini e’lon qiladi. Bu topildiq ko'pgina adabiyotshunoslar e’tiborini tortdi. Jumladan, S.Ayniy va Abdurauf Fitrat Turdi she’rlari haqida fikr yuritganlar, Majidiy ma’lumotlarini to'ldiruvchi, chuqurlashtiruvchi fikrlar bayon etganlar. O'sha she’rlar keyinchalik, 1960 yili professor H.Yoqubov, 1971 yili professor A.Hayitmetov tomonidan kirish so'zlari bilan nashr qilindi. Shoiming boshqa asarlari hozircha topilgan emas. Biroq gap Turdi yoki shunga o'xshash iste’dodli shoirlar asarlarining sonida emas, balki salmog'idadir. Aytish mumkinki, Turdi o'zining sanoqli g'azal va muxammaslari bilanoq o'zbek mumtoz she’riyatida yangi bir g'oyaviy-badiiy yo'nalishni yuz aga keltirdi. U hayotiy voqea- hodisalami, real tarixiy shaxslar timsollarini she’rlariga mavzu qilib oldi. Turdining bizga ma’lum she’rlari uning murakkab hayot yo'li va mashaqqatli ijod bosqichlarini boshidan kechirganligidan dalolat beradi. Uning, ayniqsa, «Muxammasi turki» asarida shu holatlami aniqlab olishga imkon beruvchi avtobiografik lavhalar uchraydi. Hajm jihatidan kattagina bu asarda shoir o'zining Xo'jand hududida sezilarli nufuzga ega, 1645 yili ashtarxoniy hukmdorlardan
Nodir Muhammadxonga qarshi isyon ko‘tarib Buxoroda uning o‘g‘li Abdulazizxonning hokimiyatga kelishini ta“min etgan yuz urag'i qavmidan, shu urug'ning boshliqlaridan bo'lganini aytadi. Turdi va u mansub bo‘lgan yuz urug‘i boshliqlari 1646 yildan 1680 yilgacha Buxoroda xonlik qilgan Abdulazizxon hukmronligi davrida saroyda katta mavqe“ tutganlar, imtiyozlarga ega bo‘lganlar. Davlat ishlari va mamlakat taqdirida ulaming ta’sirii sezilib turgan. XVII asming oxirgi choragida o'z akasiga qarshi toju taxt uchun tinimsiz urushlar olib borib, 1681 yili hokimiyatni qo‘lga olgan Subhonqulixon davriga kelib esa, Turdining hayotidagi ro‘shnolik yo‘qoladi. Abdulazizxonning yaqin kishilaridan va tarafdorlaridan biri bo‘lganligi sababli yangi hukmdor, boshqa yuz urug‘i boshliqlari qatori, Turdini ham saroydan chetlashtiradi, ta“qib qila boshlaydi. «Muxammasi turki»da bunga shunday aniq ishoralar bor:
Hukm jori, so ‘z qabuli, bir duri dargo ‘sh edim, Ahli davlatlar bilan yoru harif hamdo ‘sh edim. Hoy-ho yi bazmlarda shahdi no‘sho no‘sh edim, Xush zamonlar yuz qazoni boshida sarxush edim, Bu zamon yuvg‘on qozon ostida qolg'on yundiman.
She’r mazmunidan muxammas shoir umrining oxirlarida yozilganligi anglashiladi. Chunki unda shoir o'z umri davomida boshidan kechirgan voqea-hodisalar, hayotining achchiq-chuchuk onlari, qiyinchiliklar, ulaming shoir taqdiriga ko'rsatgan ta’sirii xususida fikr yuritadi. Unda biz hayotning chag'ir toshli yo'llarini bosib o'tgan va undan oxir-oqibat, o'ziga yarasha xulosalarga kelgan nuroniy, dono va mutafakkir insoning oqilona o'gitlarini, pushaymonliklarini eshitamiz:
Qilmadim shukronae, soldurdi tufrog‘ oshima, Qilmadi juz dardu g‘am hamdam musohib qoshima, Haq о ‘zi rahm aylagay ohi sahar ко ‘z yoshima, Tafriqa toshini yog‘durdi zamona boshima, Xonumon ovora, selobi havodis surdiman.
Oh, bu umri kiromi satfi g‘aflat ayladim, G‘ussai beftuda asbobi nadomat ayladim, Bilmadim о ‘z aybimi xalqqa mazammat ayladim, Shukr shahdin bilmadim kufroni ne ’mat ayladim, Zaxmi neshi ro‘zg‘or ahlini talhu tundiman.
Bu, albatta, hayotning turli-tuman zarbalariga duch kelib, alamidan o‘ziga dushman xonu beklarni, diyonatsiz kimsalarni ayamay fosh etgan, yurt qayg'usida iztirob chekib, o‘z maqsadiga erisha olmagan dono, lekin jabrdiyda insonning umri oxiridagi achchiq saboqlari, Ollohdan shafqat so‘rab qilgan iltijolaridir. Keksalik yillaridagi bunday pushaymonliklaming sabablari Turdi Farog‘iy umr daftarining yoshlik va o‘rta yoshlik yillaridagi sahifalarini varaqlaganimizda ravshan bo‘lib qoladi. Abdulazizxondan iltifot ko‘rgan, saroyda yuz urug‘i boshliqlaridan bo‘lgan Turdi Subhonqulixon hokimiyatga kelgach, aziyat chekkan, izzat-hurmati haqoratlangan, oqibatda shoiming qarashlari, xatti-harakatlarida «portlash» yuz beradi. Subhonqulixondan norozi bo‘lgan urug‘ boshliqlariga qo'shiladi, hokimiyatga qarshi boshlangan va ancha yillar davom etgan qo‘zg‘olonlarda qatnashadi. 0 ‘z siyosiy faoliyati va qalami, so‘zining kuchi, ta’siri bilan Subhonqulixonni, uning siyosatini, arkonu davlatini fosh etishga, badnom qilishga kirishadi. Ilgari Abdulazizxon saltanatini, uning xush zamonini maqtab qasidanamo she’rlar, ishqiy-lirik asarlar yaratgan bo‘lsa, endi mamlakat va xalq taqdiri, Subhonqulixon amaldorlarining qilmishlari haqidagi asarlami yozishga o‘tadi. Shu tarzda, Turdining hayoti va qismatidagi bir-biridan farq qiluvchi shart-sharoitlar uning siyosiy- ijtimoiy qarashlarida ham, badiiy ijodida ham ikki xil qutbning maydonga kelishiga sabab bo‘ladi. U mamlakatda tinchlik va osoyishtalik vujudga keltiradigan siyosiy yo‘lni urug‘ oqsoqollari, beklar hamda amaldorlaming mamlakat hukmdori boshchiligida baham jihat bo‘lgan holda yurtni boshqarishida, adolat, insof va diyonat asosida ish tutishlarida deb bildi. U hukmdomi fuqaro ahvolidan doimo voqif bo‘lishga chaqiidi, unga maslahatlar berdi:
Shohlik uldur, oni hukmu so'zi bir kerak, Adi yoyini qurnb, rost nishon tir kerak. Rostrav, dini durust, peshasi tadbir kerak.
Turdining ayniqsa «Bu mulk...», «Tor ko‘ngulli beklar...» g‘azallarida yurt va xalq taqdiri masalasi asosiy ijtimoiy mavzular sifatida namoyon bo'ladi. To‘qson ikki o‘zbek urug'larining parokandaligi, noittifoqliligi shoir yuragini qiynaydi, tug‘yonga keltiradi.Ulamingjipslashishi, bir yoqadanbosh chiqarishlari vatan va millat taqdiri uchun naqadar zarurligini iztirob bilan tashviq etadi. Buning sababchilari bo'lgan o'zboshimcha beklarning befarosatligi va manmanliklarini achchiq, ta’sirii iboralar, tashbehlar orqali fosh qiladi, birlashish, ittifoqqa kelish shiorini o'rtaga tashlaydi:
Tor ко ‘ngulluk beklar man-man demang, kenglik qiling, To ‘qson ikki bovli о ‘zbek yurtidir, tenglik qiling. Bimi qipchoqu xitoyu, bimi yuz , nayman demang, Qirqu yuz , ming son bo ‘lib, bir jon oyinlik qiling. Bir yaqodin bosh chiqarib, barcha bir to‘ng‘a kirib, Bir о ‘hgurluk, bir tirizlik, bir yoqo, yenglik qiling. Kim qyubdur, uhdayi o‘z mulkungizdin chiqmayin, Ikki, uch, to ‘rt da “vosin etmakni, ко ‘tahlik qiling. Mardlar maydon chekib, rangni ко ‘tarib zaxmlar, Sizga yo ‘q, ul javharu yuz ga upo-enlik qiling.
Bu g'azal xalqona she’rlar uchun mos keladigan ramal bahrining «ramali musammani mahbuni mahzuf» vaznida yozilgandir. Taqtilari: foilotun, foilotun, foilotun, foilun. Qayd etish lozimki, Turdi Farog'iyning ayrim g'azallarida, jumladan, besh baytli yuqoridagi g'azalida shoir taxallusi uchramaydi. Uning g'azallari ichida uch baytlilari ham bor. Bu g'azallar tugallanmagan yoxud shoiming o'zi ba’zi sabablaiga ko'ra o'z shoirlik tamg'asini qo'Uamagan bo'lishi mumkin. Turdining 1681 yil tarix moddasi berkitilgan (1102 hijriy)
«Subhonqulixon va uning amir-amaldorlari haqida hajviya» nomi bilan atalib kelinuvchi asari o‘zbek adabiyotida yaratilgan birinchi hajviy muxammas-dostondir. Shoir 33 beshlik — 165 misradan iborat bu hajviyasida mamlakatni inqiroz yoqasiga keltirgan, zulm va istibdodni avj oldirgan, fuqaroning zulm-zo'riik va beboshliklatga qarshi bosh ko'tarishga majbur etgan voqea-hodisalami tasvirlaydi. Unda 1680 yildan 1702 yillaigacha xonlik qilgan Subhonquli va uning tarafdorlari zulmi ostida ezilgan xalqning hamda Turdiga o'xshash xonlik siyosatidan norozi bo'lgan ijtimoiy guruhlaming noroziUgi ifodalangan. Shuning uchun asarda haqoratlangan Turdining isyonkor kayfiyati fuqaroning keng noroziligi ifodasi darajasiga ko'tarilgan deyish mumkin. Bu hajviy asarning 0 ‘rta Osiyo zaminidagi Adabiyotlarda paydo bo'lgan hajviyot bilan bog'li tomonlari ham yo‘q emas. Bizda ilgari ham ba’zi hajviy g‘azallar, qit’alar, tanbehlar yaratilgan bo‘lsa-da mazmunan to‘la hajviy ruhga ega asarlar yaratilgan emasdi. XI asr fors shoiri Hakim So'zoniy, XVT—XVII asrlarda ijod qilgan fors-tojik shoirlari Mushfiqiy va Saidoi Nasafiy hajviy muxammaslar yaratgandilar. Turdi ana shunday asarlardan xabardor bo'lgani va ulardan ta’sirlanib o‘z zamonasi illatlarini fosh etgan bo'lishi mumkin. Bu holatni yana shu fakt ham isbotlaydiki, Turdining bizgacha yetib kelgan besh muxammasining biri fors-tojik tilida yozilgan. Bu muxammas forsiy adabiyotning buyuk namoyandasi, ajoyib lirik asarlar hamda «Bo'ston» va «Guliston»dek go'zal obidalar muallifi Shayx Sa’diyning ishqiy-tasawufiy g'azaliga bog'langan tazmin muxammasdir. Turdi o'zining amaldorligi, urug' oqsoqolligi davridan afsuslanib kelganligini ifodalab «Dar mazammati sipohigari» (Amaldorlikni yomonlash) g'azalini ham bitgan. «Subhonqulixon» haqidagi hajviy muxammasning boshlanishidayoq shoir o'sha o'ta ziddiyatli, murakkab davrni ifodalovchi: Joyi osoyish emas, hech kima bu ko‘hna ravoq, Yog‘dirur boshimiza sangi jafo, gardi firoq — misralarini bitadi. Unda konkret tarixiy shaxslaiga xos satirik lavhalar keltiriladi...
Turdi xalq ichida yurib, ulaming ilmoqli, hatto vulgar so‘zlaridan ham aynan foydalanadi, qochirim, mazax, maqol, so‘kish — qabih so‘zlarini she’rlarida ishlatadi. Shu yo‘l bilan satirik obrazlaming individual qiyofalarini chizishga urinadi. Uning hajviy she’rlari, ayniqsa, muxamtnasida chikka, pukka, mag‘zaba, bangi, qirchang'i, ko‘r, zang‘ar, yundi, mo‘ndi, sak, eshak, shunt ko‘r, suprindi, it, bit kabi hajviy ob“ektga nisbatan ishlatilgan so‘zlami uchratamiz. Chunki satiradagi hajviy til qo‘shiqda mahin, samimiy, nozik shaklga kiradi. Lirikaning beozor tili satirada dilozorlikka o‘tadi. Lirikadagi go‘zal va mahin leksika hamda ohang endi haqoratli, mazaxli, zaharxandali leksikaga ko‘chadi. Jumladan Turdi hajviyotida bu hoi bo‘rtib turadi:
Edingiz barchangiz itdek fuqaroning etini, G'asb ila ntolin olib, qoymadingizlar, bitini. Qamchilar dog‘ solib boyung‘a, tilib betini, Yordingiz zahrasini ichidan olib о ‘tini, Bo‘lmadi kam raiyat boshidan hech tayoq... Fuqaro bo‘ldi bu shoh asrida ko‘p zoru nahif, Zulmdin bo ‘Idi raiyat elikim, xoru zaif, Soli tarixini etdim chu xiraddin taklif, Dedi: «dirt» boshdin-oyoqdin tushub «Islom» zaif, Davri Subhonqulixon jobir, umarosi yapaloq.
Bu bandning to‘rtinchi misrasida mazkur muxammasda bayon qilingan voqealaming sodir bo‘lgan yili berkitilgan, ya’ni tarix sanasi berilgan. Bu satirik muxammas ham ramal bahrining «ramali musammani mahbuni maxzuf» vaznida yozilgandir. Ruknlari: foilotun / foilotun / foilotun / foilun VV - - VV - - V V -----V V Shunday qilib, murakkab va mashaqqatli hayot yo'lini bosib o‘tib, Abdulazizxon davrida ro'shnolik ko‘rib, Subhonqulixon davriga kelib xoru zorlikka va sarson-saigardonlikka uchrab umrini o‘tkazgan Turdi
Farog‘iy o‘z dushmanlariiga qarshi she’rlar yozib, «o'zini dengizdagi talotumdekhis qilib», «ninaipidekxalq ko‘zigayaqinlashishgaharakat qilgan edi».
Qatrayam nochiz, ammo zoti kulzum Turdiman, Kelturan amvojg'a bahri talotum Turdiman. Rishtadek ming pechu tob chashmi so ‘zondek о ‘tar, Bovujudi e'tibori chashmi mardum Turdiman. (Nojiz — arzimas, pechu tob — iztirob, amvoj — toHqin.)
Turdining bizgacha yetib kelgan she’rlari deyarli davr qabohati, ayrim shaxslardagi nuqsonlami qoralashga, fosh qilishga, o‘z hasbi holini izhor etishga bag‘ishlangan asarlardir. Biroq, bu — Turdi ijodining asosini tashkil qilmaydi. Shoir inson qalbida tug'yon uruvchi xilma-xil tuyg‘u va kechinmalami ham yuksak badiiy mahorat bilan aks ettiradi, go‘zal lirik lavhalar yaratadi. Hatto hajviy mavzulardagi she’rlarida ham uning iste’dodli lirik shoir boiganligi ko‘zga tashlanib turadi. Har qanda g‘ami do‘st dili porani istar, To subh yaqo yirtmadi-mehr о ‘Imadi paydo — birgina shu baytda qanchalik chuqur hayotiy mazmun, fikr ifodalanganligini ko‘ramiz. Shoir talqinicha, do‘st g'ami dili pora- jarohatlangan yurakni taqoza etadi. Chunki yurakning bir parchasini do'stga berish, uning mehrini yurak chokiga joylash shart. Chindan ham, tongda osmonning bir cheti yorishib mehr-oftob chiqadi. Shu holatni shoir to tong yoqa yirtmaguncha quyosh chiqmaydi, deydi.