Turk xoqonligi. Xoqonlik davrida rta Osiyo xalqlarining iqtisodiy va madaniy hayoti

Turk xoqonligi. Xoqonlik davrida rta Osiyo 
xalqlarining iqtisodiy va madaniy hayoti 
Turkiy elatlarning keng sharqiy hududlarda qadim-qadim 
davrlardan buyon yashab, zlaridan munosib madaniy iz qoldirib 
kclganligini juda k plab tarixiy manbalar ham tasdiq etadi. M tabar 
\itoy manbalari, mashhur « iznoma», rxun-Enasoy yozuv-
lari, Kultegin bitiklari bunga ishonchli guvohdir. Oltoy, Tuva hamda 
ularga tutash hududlarda turli turkiy qabilalar, chunonchi, Ashin, 
Ar u, iz, T qqiz iz, ttuz tatar, Karluq, Kitan, Tolis, 
Turk, Uy ur, T qri (toharlar), Quriqan, Duba (tuba-tuva)va 
boshqalar yashardilar. 
VI asr boshlarida Oltoy oikasida siyosiy jarayonlar faollashadi. 
sha paytda hozirgi M uliston va qisman Xitoyning shimoliy 
hududlari ustidan Jujan xonligi hukmronlik qilardi. VI asr boshlarida 
Oltoydagi turkiy qavmlar orasida Ashin uru ining mavqeyi k tariladi. 
Ashin uru iga mansub Asan va Tuu 460-545— yillarda boshqa 
uru larni zlariga b ysundiradilar va Oltoyda turkiy qabilalar 
ittifoqiga asos soladilar. Tuuning gii Bumin Tele qabilasini ham 
b ysundiradi. Bumin Jujan xonligiga tobelikdan chiqish uchun 
kurashadi va 551— yilda Jujan xonining q shinlarini yengib, ularni 
ziga b ysundiradi. Bumin 552— yilda Xoqon deb eion qilinadi va 
yangi davlat - Turk xoqonligiga asos soladi. Uning poytaxti Oltoydagi 
tukan shahri edi. Xoqonlik tez orada kuchayib, uning dovru i 
99 

ortib borgan. U k p bor Xitoyga yurishlar qilib, uning bir qancha 

hududlarini bosib oigan. Xitoy podsholigi Turk xoqonligiga har yili 
ipon tariqasidayuz b iakdan iborat ipak mato berib turishga 
majbur b lgan. 
553— yilda Buminxon vafot etgach, hokimiyatga uning katta li 
Mu anxon (553-572) tiradi. Mu anxon 558— yilda j janlarga 
s nggi bor qaqshatqich zarba berib, z davlati hukmronligini Tinch 
okeangacha b Igan hududlarda mustahkamlaydi. Uning amakisi Islami 
(unga «Yab u» - bahodir unvoni ham berilgan) b lsa, bu davrda 
xoqonlik hududini arbga tomon kengaytirib, Yettisuv, Qashqar va 
boshqa hududlarni egallaydi. 
563-567—yillar davomida fstami yab u q shinlari eftaliylar dav-
laliga ketma-ket zarbalar berib, rta Osiyo va Kaspiy dengizigacha 
b lgan yerlarni egallashga muvaffaq b ladi. Buning oqibatida 
Eftaliylar davlati qulaydi. Turk xoqonligi rta Osiyo yerlanni ish ol 
etgach, uning hududlari bevosita Eron chegarasiga tutashadi. 
Xoqonlik Eron bilan yaxshi q shnichilik, savdo-sotiq aloqalarini 
rnatishga intiladi. Shu maqsadda, Eron shohi Xusrav 1 Anushirvonga 
turk malikasi uzatiladi, Eronga elchilar yuboriladi. Biroq Turk 
xoqonining Eronga ikki bor yuborgan elchilari faoliyati muvaffiyatsiz 
chiqqach. Eronningxoqonlikbilan murosagabormasligi, uning qat'iy 
dushmanligi malum b ladi. Buning boisi Eron shohining rta Osiyo 
hududlariga daVogarligida edi. Bu esa, shubhasiz, bir necha bor 
xoqonlikning Eron bilan urushlar ohb borishiga sabab b ladi. Istami 
q shinlari Eron shohi Xisrav I ni yengadi. Eron shohlari Turk 
xoqonligiga 400 ming Vizantiya tillasi hajmida tovon t Iashga majbur 
b Iadi. Mu anxon va uning avlodlari arbda Qora dengizga qadar 
hududlarni zabt etib zlariga b ysundirganlar. 
Turk xoqonligi 568-569—yilkrda sha davrning qudratli davlati-
Vizantiya bilan iqtisodiy va savdo-sotiq aloqalarini rnatishga intilib, 
S d savdogari Maniaxboshchiligidagi elchilarni u yerga yuboradi. 
Elchilar imperator Yustinian II qabulida b ladi. Shundan s ng 
Vizantiyannig Zemarx boshliq elchilari xoqonlik davlatiga keladi. Bu 
esa shu davlatlar rtasida zaro ishonch va savdo-tijorat munosa-
batlarini rnatishda muhim ahamiyat kasb etgan. 
Turk xoqonlari rta Osiyoda hukmronlik qilsa-da, biroq zlari 
bu hududga k chib kelmaganlar. Ular Yettisuv va boshqa hududlardagi 
100 
I-.• ii •|.in>i!>ohlai'ida qolib, b ysungan hududlarni mahalliy hukm-
• 1..1I.H mqali boshqarib, ulardan olinadigan soliq- lponlar va 
'•• i"\l,u bilan kifoyalanganlar. Bundan k rinadiki, Turk xoqonligi 
• i i IKI.1 bii hududdagi mavjud mahaliiy davlat tuzilmalari, ularning 
i .• ln|.iiiiv tizimlari saqlanib, ichki siyosat bobidagi mustaqil 
i i..li\.iil;m davom etgan. Xoqonlik istisno hollardagina lkaning 
iii
 IIIK
 >iv siyosiy hayotiga aralashgan. Bu narsa k proq tashqi siyosat, 
ili|.no savdo-sotiq masalalariga daxl etardi. Xitoy manbalarida 
i i I ullanganidek, Zarafshon, Amudaryo va Qashqadaryo vohalarida 
i 'u i lavrda 9 ta mustaqil hokimlik mavjud b lgan: Samarqand, Ishtixon, 
Maymur , Kesh, Naqshafo, Kushon, Buxoro, Amul va Andxoy 
Imlai jumlasidandir. Ayniqsa, Samarqand, Buxoro, Xorazm va 
( lioch (Toshkent) hokimliklari zlariga ancha mustaqil b lganlar. 
l'u\orxudotlar zarb etgan tanga pullar keng muomalada b lgan. 
Mni bilan birga, bu nisbatan mustaqi! hokimhklar rtasida zaro 
knrash, ichki ziddiyatlar ham t xtovsiz b lib turgan. Bu esa mahalliy 
aholi hayoti, turmushini nochor ahvolga duchor etgan. Masalan, 
'iS5-586— yillarda Buxoroda zodagon dehqon va boy savdogarlarga 
qarshi q z olon k tariladi. Unga Abr y boshchilik qiladi. Xoqon 
Qorach rin q shinlari q z olonni bcstirib, qo"z olonchilarni 
qattiq jazolaydi. 
B ysundirilgan hududlarni mahalm hokimlar orqali boshqarish 
tartibi xoqonlikni zaiflashtira bordi. Natijada VI asrning 80— yillari 
oxirlarida Turk xoqonligi ikki qismga b iinib ketadi. 
arbiy turk xoqonligi (uning tarkibiga rta Osiyo, Sharqiy Tur-
kiston hududlari kirgan). Sharqiy turk xoqonhk (uning tarkibiga 
M uliston hududlari kirgan). VII asrda arbry xoqoniikda shaharlar 
rivojlanishi, Eron vaXitoy bilan qiz in savdo-sotiq vadiplomatik 
aloqalar kuzatiigan. 
Darhaqiqat, Xitoyda Tan sulolasi (618-907— yil) hukmronligi 
davrida arbiy Turk xoqonligi bilan Xitoy nasida foydali aloqalar 
keng y lga q yiladi. Masalan, 627-644— yiliarda rta Osiyodan 
Xitoyga 9 marta savdo karvonlari yuborilgan. VI1 asrning 30— yillarida 
xoqonlik hududlarini kezgan xitoyiik sayyoh Syuan Tsin Issiqq l, 
Chu vodiysi, Choch, Samarqand, Buxoro kabi joylarning ancha 
gavjum va obod b lganligini qayd etadi. Tan suiolasi 659— yilda 
Sharqiy Turk xoqonligini ziga b ysundiradi. 
101 

VII asr ikkinchi yarmida ancha kuchaygan Xitoy rta Osiyo 

hududlarini ham z q I ostiga kiritish payiga tushadi. Biroq 670— 
yilda tibethklar bosh k tarib, sharqiy Turk xoqonligini yangidan 
tiklaganlaridan s ng va bu davlat Xitoy uchun kutilmagan xavf-
xatarni keltirib chiqargach, endilikda Xitoy rta Osiyoga b lgan z 
daVosidan vaqtincha voz kechadi. Uning endigi butun diqqati Tibetga 
qaratiladi. Bu davrda rta Osiyo hududlarida arbiy Turk xoqonligi 
ta'siri tobora zaiflashib boradi. Bunga mahalliy hokimliklar rtasidagi 
ichki ziddiyatlar, yer-mulk uchun zaro kurashlar ham sabab b ladi. 
Bu esa pirovardida bu hududlarning arab istilochilari tomonidan bosib 
ohnishiga sabab b ldi. 
Turk xoqonligining sharqiy yerlaridan farqli laroq arbiy 
hududda aholining ijtimoiy-iqtisodiy liayot tarzi, madaniy darajasi 
nisbatan yuqori b lgan. Negaki, sharqiy hududiarda yashagan 
k pchilik k chmanchi turkiy elatlarda uru -qabilachilik munosa-
batlari hamon kuchli saqlangan. Aholining quyi tabaqasi budun yoki 
qora budunlardeb atalgan. Uru -qabilaning nomdor vakillari «bek-
lar» deb yuritilgan. Jamoani xoqon va zodagonlar kengashi - «Qurul-
toy» boshqargan. rta Osiyo yerlarida esa bu davrda dehqonchilik, 
bo dorchilik va uzumchilik sohalari yuksak darajada rivojlangan. 
lkaning Far ona, Xorazm va Zarafshon vohalarida k plab suv 
ayir ichlar, kanallar, suv havzalari bunyod etilgan. 
Far ona va S dda aholining bir qismi to -kon ishlari bilan 
ham mash ul b lgan. Bu yerlarda oltin, mis, temir eritish, ulardan 
kerakli asbob-anjomlar ishlash yaxshi y lga q yilgan. Shuningdek, 
Iloqda q r oshin, kumush, Shahrisabzda esa qizil tuz qazib olingan. 
Xoqonlik davrida shaharlar hayoti xiyla rivoj topgan. Buxoro, 
Samarqand, Ishtixon, Toshkent, Isfara, Qubo (Quva), Koson kabi 
shaharlar sha davrning ancha taraqqiy etgan hunarmandchilik va 
savdo-sotiq markazlari hisoblangan. Buyuk Ipakyoii bu shaharlarning 
xalqaro savdoda faol ishtirok etishini ta'minlagan. rta Osiyolik q li 
gul hunarmandlar, t quvchilar, zargarlar, miskar-u temirchilar, 
k nchi-yu qurolsozlar ishlab chiqargan nafis, xaridorgir buyumlar, 
asbob-anjomlar turli yurtlarga yuborilgan. Mahalliy hunarmandlar 
ishlab chiqargan rangli shishalar, zotdor otlarga xalqaro miqyosda 
talab katta b lgan. Bu davrning ziga xos muhim zgarishlaridan 
102 
iii i i'in l)ii rta Osiyo kulolchiligi hunarining yuksak san'at 
.i ii ii r.nl.i nvojlanganligidir. 
I'11 iLivala ham yurtimizda moddiy va ma'naviy madaniyatning 
Hi'i \,mgi betimsol namunalari yaratildi. Turli olimlar mutaxassislar 
i iii I.I sabab b lgan Turk-ruin, rxun-Enasoy yozuvi, Kultegin 
i»iiikl:iri, Hilga xoqon yodnomasi va shu singari noyob topilmalar 
11111 \ i i/ma madaniyatning qadimiyligi va rang-barangligidan guvohlik 
i" i.ii 11 1970— yilda Almati yaqinidagi «Issiq» degan joydan topilgan 
\ .i i.iii;.',a «Issiq yozuvi» nomi bilan kirgan turkiy yozuv ham bizning 
- n\ lariximizga oid qarashlarimizni yanada boyitadi. Endilikda 
i>>i«il.!\'in noyob ashyoviy dalillar asosida turkiy yozuvning tarixi 
inil"iklan awalgi 11 — I asriarga borib tutashishi ma'lum b ldi. 
I uronzaminda turkiy yozuv bilan bir qatorda s d va xorazm 
."/iivlari ham keng q llanilgan. S d yozuvi 22 ta belgidan iborat 
I'" lib, chapdan ngga qarab yozilgan. Shaharlarda s d-turk ikki 
ulliligi rasmiy odat b lganligi haqida Mahmud Qosh ariyning 
Dcvoni lu atit turk» (XI asr) asarida ham qayd etib tilgan. Bu 
vo/uvlarda ulu ajdodlarimizning katta tarixi, boy madaniyatiga oid 
ina'lumotlar aks etgan. Yana shu narsa diqqatga sazovorki, sha 
davrlarda ulu ajdodlarimiz z navqiron nasllari t risida ham 
inuttasil qay urganlar. Shu boisdan, smir 5 yoshga t lishi bilan 
iini bilim olishga y llab, dastavval, xat-savod va hisob-kitobni 
rganishga jalb qilganlar. Bolalar smir-balo at yoshiga yetgach 
esa, ularni dunyo tanish, savdo-tijorat ishlarini rganish uchun 
maxsus vakillar homiyligida xorijiy ellarga yuborganlar. 
Turk xoqonligida yashagan chorvador aholi qam(shornonlik) 
diniga, ya'ni jon va ruhlarga e'tiqod qilganlai. Bu esa ubrda turli xil 
osrnon va yer jismlari - quyosh, oy, yer-suv, hayvonlar va boshqa 
narsalarga si inishni keltirib chiqargan. Osmon xudosi Tangri turk 
qavmlarining eng oliy xudosi hisoblangan. Hozirda ham «Tangri» 
iborasi Alloh nomiga nisbat sifatida q llaniladi. 
rta Osiyo xalqlari orasida zardushtiylik dini bilan bir qatorda 
joylarda buddizm, moniylik, xristianiik dinlariga e'tiqod qilish ham 
keng rasm b lgan. Bu narsa qadirngi ajdodlarimizning tor, biqiq 
holda hayot kechirmasdan, balki boshqa k plab qavmlar, elatlar 
bilan bo lanib, aralashib, ma'naviy jihatdan yaqinlashib hayot 
kechirganliklaridan dalolat beradi. 
103 

rla Osiyo xalqlari orasida tasviriy san'at ziga xos uslubda 

rivojlangan. Jumladan, Varaxsha xarobalaridan topilgan saroy binolari 
dcvorlari peshtoqlariga bitilgan rang-barang, bir-biridan nafis va 
jozibador rasm-suratlarni (qurollangan yoxud ov qilayotgan jangchi 
askariar, oq filiar, tuyaiar, otlar va boshqa xil hayvonlar, parranda-
yu darrandalar va hokazo) k zdan kechirar ekanmiz, bunda ajdod-
iarimizning noyob iste'dodi va aql-zakovatiga tan beramiz va bundan 
zimizda urur tuyamiz. 
Shunday qilib. Turk xoqonligi z davrida keng hududlarga 
yoyilgan eng yirik davlai b lgan. Uning hukmdoriari Xitoy, Eron va 
Vizantivc* biian b lgan munosabatiarJa uzoq yiilar z ta'sirini 
tkazganlar. Shu bilan birga, xoqonlik davri moddiy va ma'naviy 
madaniyati, uning nodir namunalari Turonzamin xalqlarining 
t laqonli turmush tarzini ziga xos y sinda aks ettirib qolmasdan, 
ular bobokalonlarirniz dahosining teranligidan, uiarning yuksak 
ijodkorligi, izlanuvchanligidan ham shahodat beradi. 
3. rta Osiyo xalqlari arablar istilosi va hukmronligi davrida 
VI asrning rtalariga qadar Arabiston yarim orolida yashagan 
qabila, uru larning hayot tarzi qoloq b lib, ularning mutlaq 
k pchiligida ibtidoiy-patriarxal tuzum munosabatlari hukm surgan. 
K chmanchi badaviy oilalari, uru lari z chorva mollari uchun 
yer-suv, tloq qidirib keng sahrolar b ylab kezib yurganlar. 
Faqatgina yarim oroining Qizil dengizga tutash Hijoz vohasi va janubiy 
Yamanda ahvol birmuncha boshqacharoq b Iib, bu hududiarda arab 
qabilalari asosan troq hayot kechirgan, savdo-sotiq, hunar-
mandchilik ham ancha rivoj topgan edi. Ayniqsa, Hijozning bosh 
shahri - Makka xalqaro karvon savdosining muhim markazi 
hisoblangan. Makkalik quraysh qabilasi savdogarlarining turli 
mintaqalar bilan bo langanligi, savdo-tijorat va hunarmandchilik 
ishlarining kuchayib borishi pirovardida tarqoq arab qabila, uru larini 
birlashtirish va markazlashgan kuchli davlat tuzishda yetakchi rin 
egallashiga imkoniyat yaratdi. Makka aholisi tevaragida k chmanchi 
arab qabilalarining birlashuvi jarayoniga turtki bergan yana bir muhim 
omil - bu shu yerlik quraysh qabilasining hoshimiylar uru idan 
chiqqan pay ambarimiz Muhammad Sallalohu alayhi vassaliam nomi 
bilan bo liq holda keng yoyila boshlagan islom dini va ta'Iimoti b ldi.