Туркий тилларнинг киёсий-тарихий грамматикаси фанидан маъруза матнлари

Zamon tushunchasi
Zamon tushunchasi harakat-holatning nutq vaziyatiga munasabatini ifodalaydi. Fe`lning uch zamoni farqlanadi: o`tgan zamon(nutq jarayonigacha bo`lgan harakat); hozirgi zamon (nutq jarayonida sodir bo`layotgan harakat), kelasi zamon (nutq jarayonidan keyin sodir bo`ladigan harakat).
1. O`tgan zamon fe`llari quyidagicha:
a) aniq o`tgan zamon shakli-di: yozdik, ko`rdik.
b) uzoq o`tgan zamon shakli –gan: yozgandingiz, ko`rgandingiz.
v) o`tgan zamon hikoya shakli-(i) b: yozibsiz, ko`ribmiz; yozib edik, ko`rib edik.
g) o`tgan zamon davom fe`li-a(r)-edi, (-mas-edi): ko`rinar edi, ko`rinmas edi.
2. Hozirgi zamon fe`llari quyidagicha:
a) aniq hozirgi zamon shakli -yap-shaxs-son affiksi: -yotir,-yotib; boryapman, borayotirman, borayotibman; -moqda: bormoqda.
b) hozirgi- kelasi zamon shakli: kelasi zamon aniq shakli:-a, -y; yozadi; ishlaymiz; kelasi zamon gumon shakli; -(a)r, (-mas); yozarman, yozmasman.
3.Kelasi zamon shakllari quyidagicha:
a) aniq kelasi zamon shakli -ajak(-yajak): borajakmiz, o`qiyajakmiz; -gu(-g`u,-ku,-qu): kelgum(dir), kelgumiz, kelgusi;
b) kelasi zamon maqsad shakli-moqchi: kelmoqchiman, aytmoqchisan;
v) kelasi zamon gumon shakli:-r,-ar: o`qirman, boraman.
Ba`zi hollarda bir zamon shaklining boshqasi o`rnida qo`llanishi uchrab turadi. Harakatning qaysi zamonga oidligi esa umumiy holatdan anglashilib turadi. Masalan: Hozir qorong`ida qayoqqa bordigu, nimayam qildik-kelasi zamon. Shundan so`ng bilmadim, qancha vaqt shirin xayollar osmonida qanot qoqib yurdim-hozirgi zamon. Bugun kechqurungi poezd bilan jo`nab ketyapmiz-kelasi zamon.
Fe`llar ma`no va leksik- grammatik xususiyatlariga ko`ra ikki xil bo`ladi: 1) mustaqil fe`llar; 2) yordamchi fe`llar.
1. Mustaqil fe`llar mustaqil, lug`aviy ma`no bildiradi, gapning biror bo`lagi vazifasida keladi: keldi, aytdi, o`qidi.