Туркистон Босмачилик ҳаракати йўлида. (1916 йил июлдан 1918 йил февралгача)

Туркистон келажаги учун 1917 йилда туркистонликлар ва руслар ўртасидаги кураш.

1916 йилнинг ўрталаридан бошлаб, айниқса, Туркистонда рус мустамлакачилари иштирокида ҳарбий террор тўлқини вужудга келди. Бу ерда туркистонликларга қарши хунрезлик ёки қирғинлар ҳақида гапирмаймиз. Чунки олимлар буни қайта-қайта қилишган. Туркистон 1917 йилги инқилобда февралдан сентябргача ижтимоий ва иқтисодий тушкунликда еди. 1916 йилда Туркистон генерал-губернаторлигидан Россия фронтига 654388 т пахта, 38004 м² чидамли жун гилам, 49744 тонна гўшт, 70000 қорамол, 12797 туя ва 2,4 миллион рубл олтин жўнатилди. Бироқ марказий даштлардан фронтрга қанча миқдорда материаллар жўнатилгани ҳақида маълумотга ега емасмиз.

1917 йилда Туркистонда очарчилик бошланди. Сафаров 1917/18 йиллардаги очарчилик оқибатларини “Еттисув” (Жетису-семирецчйе) вилояти мисолида баён қилади:
“Маҳаллий маълумотларга кўра, турли ҳудудларда очлик, совуқ ва касалликдан ҳалок бўлганлар сони 25 фоиздан 50 фоизгача ўзгариб туради. Ҳайвонларнинг ўндан бир қисмигина тирик қолди... 1917 йил ноябр ойида Россия истилоси остида бўлган Бухоро хонлиги ва Хива шу жумладан, Туркистонга бор-йўғи 122 вагон буғдой етиб келди, 1918 йил февралида еса 459 вагон буғдой келди. Келаётган барча дон фақат рус халқига (исклжсчителъно) тақсимланди”.
Маълумки, Россия Туркистонда пахта етиштиришни кўпайтириш учун рағбатлантириш чораларини қўллаган, шу билан бирга ғалла етиштиришни чеклаган!. Оқибатда Туркистон Россиядан жўнатилган донга қарам бўлиб қолди. 1917/18 йилларда Россия Туркистондан пахта, Туркистон еса Россиядан ғалла ола олмади. 1917 йил феврал инқилоби даврида Туркистон иқтисодий нотинчлик, очлик ва қашшоқлик хавфи билан чигал вазиятда еди. 1917 йил апрел ойининг бошида Россия муваққат ҳукумати Туркистон генерал-губернаторлигида ижро етувчи Туркистон қўмитасини тайинлади. Aввалги чор амалдорлари, зобитлари, солдатлари, милиционерлари, темирйўлчилар ва рус муҳожирлари (ерга ега мустамлакачилар) 1917 йил 6 мартда Тошкентда 19 кишидан иборат “Жамоат ташкилотлари ижроия қўмитаси”ни туздилар. Кўпчиликни ташкил етган бу аъзолар Россия социал-инқилобчилари ва Россия социал-демократик партиялари (русча қисқартма - РСДРП) сафларидан еди. Бироқ, бу қўмита ҳеч қандай мажбурлаш кучига ега емас еди. Туркистоннинг собиқ губернатори Куропаткин бу сафар инқилобий Россия номидан мамлакатни бошқараётган еди. Ижроия қўмита Куропаткиннинг чекинишини талаб қилди. Шундан сўнг Куропаткин 1917 йил 31 мартда Тошкентда ҳибсга олиниб, Петербургга олиб кетилди.
1917 йил апрел ойида рус жамоат ташкилотлари ижроия қўмитаси Тошкентда яна асосан социал-инқилобчилар ва социал-демократлардан иборат “Ишчилар ва солдатлар делегатлари чақируви”ни тузди. Aммо шуни таъкидлаш керакки, "совет" сўзи болшевиклар ихтироси емас, балки уларнинг ўтмишдошларининг ғоясидир. Бу кенгаш ўзининг биринчи қурултойини 1917 йил апрелда ўтказди. Кенгаш Россия ҳукуматининг Туркистондаги ҳукмронлигини ишчи ва ҳарбий делегатларга, 1917 йил ўрталаридан еса деҳқон делегатларига ўтказиш масаласини муҳокама қилди. 1917 йилнинг сентабридаёқ Кенгаш 13 кишидан иборат инқилобий қўмита тузди, жумладан, социал-демократларнинг чап қанотидан 4 нафар болшевиклар, беш нафар социал-инқилобчи, икки нафар социал-демократик меншевиклар ва икки нафар анархист бор эди. Бу қўмита бошқарувни кенгаш орқали ўзлаштиришда юзага келиши мумкин бўлган муаммоларнинг олдини олиши керак еди. Бу қўмита Тошкентдаги ишчилар, аскарлар ва деҳқонлар делегатларидан ташкил топган ижроия қўмитаси билан жуда яқин ҳамкорлик қилади деб таькидланган.
Қўмита 1917 йил 13 сентябрда Туркистондаги қўшинлар қўмондони Черкесни ҳибсга олган еди. ”Энди кенгашнинг кўп аъзолари инқилобий қўмита билан ҳукмронлик курашидан қочиш учун Фарғона вилоятига кетишга мажбур бўлдилар. Кенгашда инқилобий қўмита ва социал-демократларнинг болшевиклар қанотининг айрим аъзоларигина қолди. Шундай қилиб, болшевиклар келажакдаги ҳаракатларнинг моҳиятини белгилашда ўз сўзларига ега бўлдилар. Aммо улар ҳали ҳам социал-демократлар ва ҳатто анархистларнинг иштирокига муҳтож едилар. Улар ўз фаолиятини коммунистлар номи билан давом еттирмадилар.
Болшевистлар томонидан инқилоб сифатида баҳоланган ва муваққат Россия ҳукумати ағдарилган 1917 йил 7 ноябрдаги Петербург тўнтариши Тошкентдаги социал-демократларнинг болшевиклар қанотини ҳам рағбатлантирди. Кенгашнинг ишчилар, солдатлар ва деҳқонлар делегатларидан иборат инқилобий қўмитаси 9-13 ноябр кунлари Тошкентда Владимир Ляпин бошчилигида қўзғолон кўтарди ва бу қўзғолон натижасида 600 нафар аскар ёрдамида қўзғолончи темирйўлчилар шаҳар қалъасини егаллаб олдилар. Шу куни Тошкент ишчилар, солдатлар ва деҳқонлар кенгаши барча маҳаллий советларга телеграф жўнатади: “Тошкентда барча ҳокимиятни советлар ўз қўлига олди. Қолаверса, 1917 йил феврал инқилоби даврида ўзини советларнинг маҳаллий матбуот котиби деб билган, лекин улар устидан ҳеч қандай ваколатга ега бўлмаган Тошкент шўроси ендиликда “Советлар ҳукмронлиги” (“Совецкий власт”) сиймосини ёйишга ҳаракат қиларди. Ҳокимиятни русларнинг бир гуруҳидан бошқа руслар гуруҳига ўтиши том маънода болшевиклар даври бошланганлигини англатмаc эди!. Аммо, бу ҳаракат билан Туркистонда Россияни советлаштириш бошланган еди.
Бирорта ҳам туркистонлик аъзо бўлмаган Ишчи, солдат ва деҳқон делегатлари кенгашининг ўзини ёлғиз инқилоб вакиллари деб билиши ҳам ғалати, ҳам кулгили еди. Маълумки, Туркистон меҳнаткашлари рус меҳнаткашларидан руҳланиб, 1917 йил апрел ойида “Мусулмон меҳнаткашлари иттифоқи”ни туздилар. Бу иттифоқда фақат самарқандлик мусулмон ишчилар гуруҳи фаол еди. “Мусулмон меҳнаткашлари иттифоқи” 23 ноябр куни Тошкентдаги кенгашга телеграмма йўллайди: “Иттифоқ таъсисчиси касаба уюшмаларининг чекланган гуруҳидан ташкил топган ишчилар ва аскарлар делегатлари кенгашига қарашли Тошкент ижроия қўмитасининг даъво қилишича. Совет ҳокимияти уларга топширилди ва мусулмонлар иродасига қарши мамлакатнинг аксарият қисмини егаллаб талон-тарож қилади.
Тошкентдаги болшевиклар советлари зудлик билан ўзларини қонуний ҳокимият сифатида ўрнатишлари керак еди. Кенгашнинг инқилобий қўмитаси, шунингдек, ижроия қўмитаси деб аталади.
1917 йил ноябр ойида Советларнинг 3-съезди бўлиб ўтди, унда тахминан 114 делегат қатнашди. Болшевикларнинг Тошкент гуруҳи раҳбари Таболин қурултойда болшевиклар ва максималистлар (социал-инқилобий) фраксияларининг бирлашган декларациясини ўқиб чиқди. Шунга кўра: "Болшевиклар ва максималистларнинг бирлашган фракцияси мавжуд марказий ҳокимиятни (яъни Россия, БҲ) ва унга қарашли ташкилотларни тан олади ва бундан буён Советлар Халқ Комиссарлигини ишчи, аскар ва деҳқон делегатларини енг юқори мамлакат ташкилоти деб билади. 114 нафар рус қатнашган қурултойда етти болшевик ва саккиз нафар ижтимоий инқилобчи Советлар халқ комиссари етиб сайланди, 17 нафар рад етиш овозига қарши 97 нафар ижобий овоз билан аъзолар орасидан биронта туркистонлик ҳам йўқ еди!. Қурултой залида бўлган Туркистон Уламолар Жамияти раиси Шерали Лапин 1917 йил ноябрида бўлиб ўтган Туркистон мусулмонлари қурултойида Туркистоннинг мухторият ҳуқуқига оид қарорни ҳимоя қилди ва Россия Советларининг ҳукмронлик талабига Туркистон мусулмонлари қарши бўлади деган асосда рад этиди. Руслар Лапиннинг сўзларига еътибор бермадилар. Совет Халқ Комиссарлиги бошлиғи Ф.И. Колесов Қурултой якунида Ленинга телеграмма йўллади, унда шундай дейилган: “Советлар Халқ Комиссарлиги сизнинг барча буйруқларингизнинг бажарилишини таъминлашни ҳаётий вазифа деб билади!”.
Тошкентда Болшевиклар ва социал инқилобчиларнинг бирлашиши натижасида совет ҳукмронлигига бирданига еришилди.! Советларнинг 3-съезди “маҳаллий халқ социал-инқилобий ва конституциявий демократлар ҳукмронлигини қандай баҳолагани маълум емас, шунингдек, бу ерда. маҳаллий халқ орасида мумтоз пролетар тузилмаси мавжуд емаслиги сабабли, мусулмонлар инқилобнинг юқори органларига киритилмаган. Бу қарор кўплаб совет манбаларида хавотир билан кутиб олинди. Aммо дастлаб Тошкентда, сўнгра бутун Туркистон бўйлаб аста-секин амалга оширилган, маҳаллий аҳоли иштирок етмаган бу “инқилоб” ески рус мустамлакачилик менталитети маҳсулидир, деб ҳеч бир совет манбаси тан олмайди. Сафаров болшевикларнинг бу бирёқлама маълумотларидан аниқ хулоса чиқаради ва шундай ёзади:
“Парламент ғалабасига еришилди, лекин айни пайтда Туркистондаги мустамлакачилик тафаккури янги совет ҳокимияти билан мустаҳкамланди. Янги ҳокимият мазлум халқларнинг меҳнаткаш омма ишончини қозониш ўрнига, давлат ишончи учун ишлашларини хоҳларди. Болшевиклар партиялари бундай воқеаларга аралашиш у ёқда турсин, ҳеч қаерда кўринмасди. Фақат бир нечта болшевиклар инқилобдан кейин қўлга олинди. Туркистонда совет ҳукмронлигини болшевиклар партияси таъминлаши ўрнига совет ҳукмронлигини тасдиқлаш зарурати туфайли совет маъмуриятининг ўзи болшевиклар ва сўл инқилобчилар партияларини ташкил қилгани катта зиддиятдир. Натижада, болшевиклар ва сўл социал-инқилобий партиялар бошиданоқ сон-саноқсиз авантюристлар, мансаб изловчилар ва жиноятчилар учун қайноқ нуқтага айланиши муқаррар еди. Болшевиклар расман ўзларини "болшевиклар ҳукумати партияси"дан бошқа нарса деб билишмагани ҳам жуда қизиқ.
Бошқа томондан, чор мустамлакасидаги саноат пролетариатига мансублик руслар учун миллий имтиёз еди. Шунинг учун бу ердаги пролетариат диктатураси бошидан типик мустамлакачилик еди; Рус меҳнаткашлари уюшмаган, инқилоб амалиётига ва инқилобий анъанага мослаштирилган дастурга ега бўлишига қарамай, “Туркистон халқларини бошқариш” вазифасини ўз зиммаларига олдилар ва шу сабабли улар кўплаб кексалар билан ишлашга мажбур бўлдилар.