Turkiston Muxtoriyati – tub yerli xalqlar davlatchiligi tarixida yangi bosqich

Tilshunoslikka kirish

Talaba: To’raboyeva Dilsora

Mavzu:So’zlarning sintetik va analitik shakllari

A sintetik til foydalanadi burilish yoki aglutinatsiya sintaktik munosabatlarni gap ichida ifodalash. Burilish - bu qo'shilish morfemalar bu so'zga grammatik xususiyatni belgilaydigan ildiz so'ziga, aglutinatsiya esa ikki yoki undan ortiq morfemalarning bitta so'zga qo'shilishidir. Morfemalar tomonidan qo'shilgan ma'lumot so'zning grammatik toifasiga oid ko'rsatmalarni o'z ichiga olishi mumkin, masalan, so'z jumla tarkibidagi predmet yoki ob'ektmi.[1] Morfologiya relyatsion yoki hosilaviy bo'lishi mumkin.[2]
Tarkibiy morfema o'zgaradi leksik kategoriyalar so'zlarning egilish morfemasi yo'q. Quyidagi birinchi misolda, Tezroq qo`shimchasi qo`shilganda sifatdosh bo`lib qoldi; ammo, o'qituvchi qo'shimchasi qo'shilganidan keyin ismga aylanadi. Shuning uchun, birinchi holat egilishga va ikkinchisiga o'xshashlikka misoldir.
tez (sifat, ijobiy) kabilar Tezroq (sifat, qiyosiy)
o'rgatish (fe'l) va boshqalar. o'qituvchi (ism)
Sintetik tillarda morfema-so'z nisbati nisbatan yuqori analitik tillar. Analitik tillarda morfema-so'z nisbati pastroq va ulardan foydalanish yuqori fe'llarga yordam berish va so'zlar tartibi. Sintetik tillarning to'rtta kichik turi yopishtiruvchi tillar, termal tillar, polisintetik tillar va oligosintetik tillar.
Til sintezni ikki yo'l bilan namoyish etadi: lotin va munosabat morfologiyasi. Ushbu sintez usullari tildagi eng kichik grammatik birlik bo'lgan morfemalarni bir-biriga bog'lash usullarini anglatadi. Derivatsion va relyatsion morfologiya spektrning qarama-qarshi uchlarini ifodalaydi; ya'ni ma'lum bir tilda bitta so'z bir vaqtning o'zida ikkalasining ham turli darajalarini ko'rsatishi mumkin. Xuddi shunday, ba'zi so'zlar lotin morfologiyasiga, boshqalari esa munosabat morfologiyasiga ega bo'lishi mumkin. Ammo ba'zi tilshunoslar relyatsion morfologiyani derivatsion morfologiyaning bir turi deb hisoblashadi, bu esa tasnifni murakkablashtirishi mumkin.[3]
Derivatsion sintez
Yilda hosilaviy sintez, har xil turdagi morfemalar (otlar, fe'llar, affikslar va boshqalar) yangi so'zlarni yaratish uchun birlashtiriladi. Ya'ni, umuman olganda, birlashtirilgan morfemalar aniqroq ma'no birliklari.[3] Quyidagi misollarda sintez qilinayotgan morfemalar yoki ma'lum bir grammatik sinfga tegishli - masalan sifatlar, ismlar yoki predloglar - yoki odatda bitta shakl va ma'noga ega bo'lgan qo'shimchalar:
Analitik formalarning ko‘makchi qismi o‘zining leksik ma’nosini yo‘qotib, faqat turli grammatik ma’nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi [Bo‘ronov, 1973: 118-120].
Quyida analitik shakllar ishtirokidagi badiiy adabiyotlardan olingan misollardan
foydalangan holda harakatning davomiyligini ifodalovchi vositalarga misollar keltirib, tahlil qilamiz.
1)
Men esa hamma narsani unutib, bu betakror go‘zallikka tikilgancha, manzaradan
hayratlanib, unga to‘ymay qarab turardim
[Aytmatov, 80].
Mazkur misolda ko‘rib turganimizdek, fa’zaviy ma’no harakat tarzi bilan o‘zaro
bog‘liq bo‘lib, ushbu hodisa harakatning davomiyligini ifodalayapti ya’ni gapdagi
qarab
turardim
–
Men sizga aytsam, otajon, urushdan ilgari bizdan xomlik o‘tgan ekan: uy qilibmiz,
ro‘zg‘or qilibmiz; o‘rtog‘im katta- katta topib kelganiga, men yaxshi-yaxshi tikkanimga, pishirganimga xursand bo‘lib yuraveribmiz
[Qahhor, 74].
Keltirilgan misolda harakatning davomiyligi
bo‘lib yuraveribmiz
orqali ifodalanganligiga guvoh bo‘lamiz.
Demak, yuqorida keltirilgan misollarda harakat tarzi ma’nolari analitik vositalar
orqali ifodalangan. A.Hojiyev ta’kidlaganidek, o‘zbek tilida harakatning davom etish ma’nosi, asosan,
tur, yur,
bor
ko‘makchi fe’llari orqali ifodalanadi [Hojiyev, 1966: 90-91].
Keltirilgan fikrlarga asoslanib aytish mumkinki, o‘zbek tilida harakatning davomiylik
ma’nosi analitik shakllar, yetakchi va ko‘makchi fe’llar, davomiylik ma’nosini ifodalovchi zamon qo‘shimchalari orqali ifodalanishi mumkin.