Turkman tilining leksik xususiyatlari

Goýun I. Öý haýwany.
Goýunbakan çöl tanar,
Ylym okan ýol tanar (Nakyl).
Goýun II. Gujak.
Goýnumdan dökülse – gonjuma (Nakyl).
Goýnuň içre biten bostan, Goç ýigitler bagban bu gün (Magtymguly).

2. Leksik omonimlarda ularni hosil qiluvchi so‘zlarning leksik-grammatik xarakteri o‘xshash. Bu ikkala omonim ham bir so‘z turkumiga mansub bo‘lib, ular barcha grammatik shakllarda o‘zaro omonimiyani saqlab turishi mumkin. Shunga ko‘ra ular to‘liq omonimlar hisoblanadi. Masalan:

   
   

Içmek I (işlik). Suwuk zady owurtlap ýuwutmak. Adamlaryň köpüsine irden çaý içmek endik bolupdyr.
Içmek II (at). Goýun derisinden tikilen daşky geýim, possun. Içmekgyşyna adamy sowukdan oňat goraýar.

3. Faqat bu omonimlarning ayrim grammatik shakllarida tovush tarkibi mos keladi va ular omonimdir. Shunga ko'ra, ular to‘liq bo'lmagan omonimlar hisoblanadi. Ularni grammatik idiomalar yoki omoformlar ham deyiladi. Masalan:

   
   

Mälediň sen, mälediň sen,

Birin hasam ha:ladyň sen,
Barmy puluň, haladyň sen?Ýokdy.
Derrew nola çykdyň (K.Gurbannepesow)

4. Frazeologik omonimlar. Bu omonimlarning sinonimi vazifasini alohida frazeologik birliklar bajaradi. Masalan:

   
   

Şahyr, sesiň kes indi.

Söndi otly kesindi(K.Gurbannepesow).
Paronimlar tovush tuzilishi va talaffuzi jihatidan bir-biriga yaqin, lekin yozilishi va maʼnosi jihatidan farq qiluvchi soʻz va iboralardir. Paronim - yunoncha so‘z bo'lib, para - yaqin, yaqin, onima - ot degan ma’noni anglatadi
Saz çalarmy bedreden dep eden,
Dag bolarmy her baýyrdan, depeden.
Sen kirpigiň bilen tyg uran jana,
Ýene gözüň bilen derdim dep eden (A.Atabaýew).
Antonimlar tildagi so‘zlarning semantik munosabatlaridan biri sifatida namoyon bo‘lib, qarama-qarshi munosabatlarni ifodalovchi badiiy vosita sifatida tilda ham, adabiyotda ham faol qo‘llaniladi. Ular sizning fikringizni to‘g‘ri, qisqa va ta’sirli ifoda etishda katta ahamiyatga ega. Masalan:
Ýas bilen toýuň beýle gabat geläýşini diýsene! Durmuşda hemişe ak bilen gara, şatlyk bilen hasrat, ýagşy bilen ýaman, çyn bilen ýalan, dogmak bilen ölüm tirkeşip, gezekleşip, göreşip gelýär (A.Atajanow).
Frazeologik antonimler
Frazeologik antonimlerde antonimik gatnaşyk gapma-garşylykly manylara eýe bolan iki sany frazeologizmiň arasynda ýüze çykýar. Mysal üçin, gulagy agyr – gulagy jam ýaly, agzy mumlanan ýaly – eňegine jaň dakylan ýaly, janyň ujy – iňňe bilen guýy gazan ýaly, agzyndan süýt ysy gitmedik – içinden ot-ýalyn geçen, keýpine sogan dogralmak – iki bolup bilmezlik we ş.m ³
Ýagşy sözlemek hakynda
Oňşuksyzrak häsiýetli bir oglan bar eken. Hemişe ulular bilen hem, ýaşytdaşlary bilen hem dawalaşyp, olaryň göwnüne degip gezýär eken. Töweregindäkiler hem, kakasy hem oňa özüni alyp barşynyň gowy däldigini, onuň adamlardan özüni daşlaşdyrýandygyny näçe düşündirjek bolsalar hem, oglan bu häsiýetinden saplanyp bilmändir. Ýogsa sähel salym geçenden soňra, göwnüne degen adamyndan ötünç soramagy hem kiçilik bilmeýär eken. Diýeni bilen düşündirip bilmejegini aňan kakasy oňa mysalyň üsti bilen düşündirmegi karar edýär. Bir gün ol ogluny ýanyna çagyrýar-da, onuň eline çüýden doly bir gap we owadan, ýasy tagta berýär:
Oglum, sen bu ýaramaz häsiýetiň bilen hoşlaşyp biljek däl. Iň bolmanda, özüňe edýän zyýanyňy bileriň ýaly, her gezek dawa-jedele giren wagtyň şu tagta bir çüý kak. Oňardygyňça kakýan çüýleriňi azaltjak bol. Oglan kakasynyň tabşyrygyny ýerine ýetirmäge tüýs ýüregi bilen çalyşýar. Birinji hepde ol örän köp çüý kakmaly bolýar. Soňra kakasynyň diýeni ýadyna düşüp, ýuwaş-ýuwaşdan özüne buýurmaga çalyşýar, kakýan çüýleriniň sanyny gün-günden azaltmagy başarýar. Ahyry bir gün hiç çüý kakmaýar – öz ýaramaz häsiýetini ýeňip geçmegi başarýar. Bu barada begenjini kakasyna buşlaýar. Kakasy ogluny öwýär we indi her bir dawasyz geçen güni tagtadan bir çüýi sogurmagy tabşyrýar. Ahyry bir gün ähli çüýleri sogran ýetginjek muny hem kakasyna buşlaýar. Kakasy ýene tagtany alýar-da, ogluna ýüzlenýär: «Berekella, oglum! Ýaramaz häsiýetiňi ýeňip bilipsiň, emma şu çüýleri kakan ýeriňe bir seret. Ilkibada bu tagta nähili bitindi, owadandy. Indi bolsa, seniň kakyp, soňra sogran çüýleriň yzy tagtany zaýalapdyr. Çüýüň yzlary hiç wagt bitmez, tagta öňküsi ýaly bitin bolmaz. Adamlaryň göwni hem edil şu tagta, seniň olar bilen edýän her bir dawaň çüý ýalydyr. Her bir ýaman söz adamlaryň kalbynda yz goýýandyr. Ýaramaz söz aýdan adamyň seni bagyşlap hem, seniň bilen oňşukly ýaşap hem biler, emma onuň kalbyndaky yz aňsat-aňsat bitmez. Mydama ýagşy sözli bolmalydyr». Dost diýeniň seniň ýüregiň kuwwatydyr, islendik kynçylyga düşen wagtyň ol saňa kömege ýetişer. Dostlugy gözüň göreji ýaly goramalydyr. Hekaýatdan gelip çykýan iki sany akyly ýatlatmak isleýäris: 1. Töweregiňdäkiler bilen oňşukly ýaşamak özüňe hem, ýoldaşlaryňa hem arkaýyn ýaşaýyş getirer. 2. Soň ökünip, ýalňyşyňy düzetjek bolanyňdan, ýalňyş goýbermäniň gowudyr, çünki seniň her bir ýalňyşyňdan ajy yz galar.
(«Bilim» žurnaly, No4, 2015)
Şahyryň gözi
Illeriň gözünden üýtgeşik däldir
Şahyryň gözi.
Edil seňki ýaly Ak, Gara köldür
Şahyryň gözi.
Emma şol Gara, Ak sereden çagy,
Has ýagşy saýgarar garany, agy,
Gözüň aňyrsyndan aňşyrar çygy
Şahyryň gözi.
Gözüniň içinden bagry sereder,
Bagrynyň içinden şygry sereder.
Hiç haçan sapajak-supajak etmez –
Görejiň içine dogry sereder
Şahyryň gözi.
Görejiň içinden ýüregňi görer,
Halal, haram iýen çöregňi görer.
Garaz özi üçin geregini görer
Şahyryň gözi.
Şeýle seretmegi başarmadymy –
Däldir ol
Şahyryň gözi. Kerim Gurbannepesow

Xulosa
Turkiy tillar oilasining bir bo‘g‘ini hisoblangan Turkman tili leksikasi jihatidan ham, morfologik jihatdan ham boshqa turkiy tillarga o‘xshaydi. Turkiy tillar qadimdan bir-biriga tushunarli bo‘lgan. Ammo davrlar o‘tishi bilan tilde ma’lum ovzgarishlar yuz berdi. Bu o‘zgarishlar ko‘proq tilning leksikasida o‘z aksini topgan. Grammatika jihatidan esa boshqa turkiy tillar bilan farqli jihati yo‘q. Turkman tilining leksikasida o‘zbek tili singari ma’lum o‘zgarishlar bor. Buni biz yuqorida ko‘rib o‘tdik. Asosan qachon leksikada o‘zgarish yuz beradi? Qachonki chetdan so‘zlar kirib kelsa, bu so‘zlarni leksiga to‘g‘ridan to‘g‘ri qabul qilmasdan uni tilga moslashtirish zarur. Turkman xalqi ham ushbu yangi so‘zlarni o‘zining tiliga moslagan holda qabul qilgan. Eng asosiysi biz turkiy xalqlar bir ildizdan chiqqan daraxtlarmiz. Shunday ekan bir-birimizdan tillarmizi uzoqlashtirmasligimiz lozim.