Turon nashr

7-жадвал⁴⁸
Porter ҳукуматнинг иқтисодий тузилишига бевосита таъсир қилиши
мумкин бўлган усуллар

1	Имкониятларни кенгайтириш	Ҳукумат сиёсати фирмаларни ўз имкониятларини оширишга ёки қисқартиришга ундаши мумкин. (А) буюк Британия солиқ тизими инвестицияларни рағбатлантириш учун капитал нафақаларини таклиф қилади (ускуналар). (б) Европа Иттифоқи ва миллий ҳукуматлар томонидан молиялаштириладиган турли хил имтиёзлар, мавжуд бўлган, муайян соҳада салоҳиятини жойлаштириш учун. (c) чет эл фирмалари томонидан инвестицияларни рағбатлантириш учун имтиёзлар қўлланиланилиши.
2	Талаб	Ҳукумат асосий мижоздир. Хукумат томонидан талабга жавоб берадиган Қонунчилик, солиқ тизимига таъсир кўрсатиши мумкин бўлган омиллар, ажратиладиган субсидиялар.
3	Ажратиш ва рационализаторлик	Баъзи Европа мамлакатларида давлат кўплаб қарорларни қабул қилади ва бизнесни сотиш ёки ёпиш, айниқса мудофаа каби нозик соҳаларда
4	Ривожланаётган саноат	Ҳукумат томонидан рағбатлантирилиши ёки унга зарар етказилиши мумкин.
5	Кириш тўсиқлари	Ҳукумат сиёсати фирмаларни чеклаш орқали саноатга киришига тўсқинлик қилиши мумкин инвестиция ёки рақобат ёки уни қийинлаштириш, квоталар ва таърифлардан фойдаланиш орқали, чет ел фирмаларининг ички бозорда рақобатлашиши учун.
6	Рақобат	(а) ҳукуматнинг сотиб олиш қарорлари кучли таъсирга эга бўлади бозорда бир фирманинг бошқасига нисбатан кучи (масалан, қуролланиш). (б) саноатдаги қоидалар ва назоратларнинг ўсиши ва фойдасига таъсир қилади саноат - масалан, минимал маҳсулот сифати стандартлари. (c) инфратузилма (масалан, йўллар) етказиб берувчи сифатида, ҳукумат ҳам бир саноатдаги рақобатга таъсир қилиш позицияси. д) Европа Иттифоқи каби ҳукуматлар ва миллий муассасалардан ташқари институтлар саноатни парчаланадиган ва концентрацияни олдини оладиган сиёсат бир ёки иккита ишлаб чиқарувчининг қўлида жуда кўп бозор улуши.

Баъзи тармоқларда ҳукуматлар янги маҳсулотларни қабул қилишни тартибга солади. Бу яхши тасвирланган фармацевтика саноати, қаерда янги дорилар ёки кўп мамлакатларда ишлаб чиқарилиши ва рухсат олиш тартиби, синов билан боғлиқ бўлган муаммолар ҳукумат розилигини олиш керак.

Миллий ва Европа Иттифоқи институтлари баъзи ташкилотларнинг операцион фаолиятига ҳам таъсир қилади, масалан:

• 
  соғлиқни сақлаш ва хавфсизлик қонун ҳужжатлари;
  
• 
  маҳсулот хавфсизлиги ва стандартлаштириш (айниқса, Европа Иттифоқи стандартлари);
  
• 
  меҳнаткашларнинг ҳуқуқлари (масалан, адолатсиз ишдан бўшатиш, туғруқ таътиллари);
  
• 
  тайёрлаш ва таълим сиёсати бу йўлланган ходимлар бўйича) аниқлаш мумкин.
  

Масалан савол, Сизнингча, ҳукумат сиёсати мамлакатингиздаги фармацевтика саноатига қандай таъсир қилади?⁴⁹
Корхоналар ҳукумат сиёсатига бир қатор йўллар билан таъсир ўтказишга қодир.
(а) улар ўзларининг ишларини алоҳида вазирларга ёки давлат хизматчиларига топшириш учун мутахасисларни жалб қилишлари мумкин;
(b) улар депутатлар нодавлат ижро этувчи органлар қизиқиши, уларга таъсир этадиган барча қонунлар;
(c) улар жамоатчилик фикрига ва шунинг учун Қонунчилик кун тартибига реклама орқали таъсир ўтказишга ҳаракат қилишлари мумкин.
Европанинг қарор қабул қилиш жараёнларига таъсир ўтказиш зарурати алоҳида аҳамиятга эга. Европа Иттифоқи қоидалари амалий мақсадлар учун миллий қонунчиликдан устун туради. Улар томонидан комиссия ташкил этилиб музокаралардан сўнг бир қарорга келадилар ва шу сабабли ўзгартириш қийин бўлади.
Европа Иттифоқи Европа бизнесларини олиб боришда қуйидаги омилларга эга бўлади:

• 
  Маҳсулот стандартлари;
  
• 
  Атроф-муҳит муҳофазаси;
  
• 
  Пул-кредит сиёсати (Европа Марказий банки фоиз ставкаларини белгилаши мумкин);
  
• 
  Илмий тадқиқотлар ва ривожланиш;
  
• 
  Минтақавий сиёсати;
  
• 
  Иш хақи (иш ҳақи, пенсиялар).
  

Сиёсий ўзгаришлар жараёнлари ва риск (хавф хатар) ҳам бўлиши мумкин. Буюк Британия қонун ўзгаришлар кўпинча олдиндан А ҳукумат яшил қоғоз нашр этади. Оқ қоғоз чиқармасдан ва парламент орқали қонун лойиҳасини қабул қилишдан олдин қонунни ўзгартиришни таклиф қилади. Режаларда агар ўзгариш содир бўлса, нима қилиш кераклиги ҳақида шакллантириш керак.
Бироқ, бу кўплаб фирмаларнинг режалаштириш фаолиятини мураккаблаштирадиган сиёсий ўзгариш. Кўп иқтисодий прогнозлар ҳукумат сиёсатидаги ўзгаришларнинг оқибатлари эътиборсиз қолдирилади.
(а) миллий даражада сиёсий таъсир сезиларли бўлиб, савдо, нархлаш тўғрисидаги қонунчиликни ўз ичига олади, дивидендлар, солиқ ва бандлик, шунингдек соғлиқ ва хавфсизлик;
(b) халқаро даражадаги сиёсат ҳам ташкилотларга бевосита таъсир қилади. Европа Иттифоқи директивалари барчага таъсир қилади;
Европа Иттифоқи мамлакатлари қарорда сиёсий хавф-бу сиёсий омиллар стратегияни бекор қилиш хавфи ва эҳтимоли фирмаларга жиддий зарар келтиради. Масалан, урушлар, сиёсий бетартиблик, коррупция ва миллийлаштириш.⁵⁰
Халқаро савдо. Халқаро савдода сиёсий муҳит алоҳида аҳамиятга эга. Бундай савдо томонидан бошқариладидиган шартномалар ва битимларда мавжуд бўлган ва потенциал равишда юқори даражага эга бўлган қонунчиликнинг қўшимча қатлами сиёсий хавфи, солиқ қонунчилиги, меҳнатни тартибга солиш ва мулкчилик каби масалалар бўйича иқтисодий сиёсат ва энг ёмони, хавфи мавжуд бўлиши мумкин. Қонунсизлик ва коррупцияни бостирмаслик очиқ бўлганидек, омилларни янада мураккаблаштиради ёки ҳукумат шартномалари бўйича халқаро иштирокчиларни кўриб чиқишни яширин рад этилиши мумкин. Бундан ташқари, инвестициялар ва бизнесни яхшилаш учун яратилаётган имкониятлар.
Европа Иттифоқи асосан меҳнатнинг эркин ҳаракатланишига имкон берадиган ягона Европа бозорини бошқаради, товарлар ва хизматлар ва эркин рақобат Европа Иттифоқининг ягона бозор дастури техник стандартларни уйғунлаштириш каби турли соҳаларни ўз ичига олган, рақобат, истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, ўзаро тан олиш учун телекоммуникация каби соҳаларни очиш профессионал малака ва бошқалардир.
Жаҳон савдо ташкилоти эркин савдони ривожлантириш ва савдо ўртасидаги низоларни ҳал қилиш учун ташкил этилган. Қиёсий устунлик назарияси шуни кўрсатадики, эркин савдо глобал миқёсда тарғиб қилишнинг энг яхши усули ҳисобланади. Иқтисодий ўсиш ва ички фаровонликга олиб келади. Бошқача қилиб айтганда, одамлар сотиб олишлари мумкин ва дунёнинг исталган нуқтасида товар ва хизматларни сотиш мумкин тизим ҳисобланади.⁵¹
Сиёсий система, жамиятдан ҳаётбоп амал қилувчи ва бир бутунга интилиш учун амал қилади. Иқтисодий система эса, хом-ашё ресурсларини рақобат қилувчи истеъмолчилар ўртасида тақсимлаш учун хом-ашё ва шахсий мулкдан кандайдир мулк назорати билан боғликдир. Замонавий жамиятда иқтисодий системани сиёсий системадан ажратиш жуда қийин.
Давлатларни хом-ашё устидан назорат ва тақсимлаш усули бўйича туркумлаш мумкин, бозор ёки буйруқли иқтисодиёт ва мулк шаклига кўра: хусусий мулк ва жамият мулкига туркумланади.
Бозор иқтисодиётида муҳим аҳамиятга 2 та миллий элементга эга бўлиши мумкин, яъни фирма ва шахс. Шахслар хом-ашёга эга бўлиб маҳсулотни истеъмол қиладилар, фирмалар эса хом-ашёни истеъмол қилиб маҳсулотни ишлаб чиқарадилар. Бозор механизми нархлараро муносабатлар, миқдор, хом-ашё ва маҳсулотларга талаб ва таклиф билан туғридан-туғри боғлик.
Марказлашган режали иқтисодиётда давлат иқтисодиётидан ҳар хил соҳалари фаолиятини назорат қилишга интилади. Агарда, ҳаддан ташқари марказий бошқариш формасида масала давлатдаги ҳар бир корхона учун ўрнатилади ва бунда давлат қанча ва ким томонидан ишлаб чиқаришни белгилайди. Хеч бир иқтисод тўлиқ бозор ёки марказлашган булмайди.
Чет элдан келган фирмалар шароитига мослашиш билан боғлиқ муаммолар мавжуд. Масалан, АⱩШда ташкил топган фирма, берилган мамлакатда ҳуқуқий, сиёсий ва иқтисодий системаларда фаолият олиб боришга ўрганган ва берилган шароитда фойда олиш йўлларини ишлаб чиқарганлар. Бошқа мамлакатларда фаолият бошлаган фирма қуйидаги саволлар ва жавобларга муҳтож:
1. Мамлакатнинг сиёсий тузилмаси қандай?
2. Унда қандай иқтисодий система амалда ишлаяпти?
3. Фирма эътибори тушган соҳа, давлат секторидаги ёки хусусий сектордами?
4. Агарда давлат секторида бўлса, у шу сектордаги хусусий рақобатни ҳам ҳал қиладими?
5. Агарда у хусусий секторда бўлса, у жамият мулкига ўтмайдими?
6. Давлат чет эл капиталини маҳаллий давлат ёки хусусий корхоналарга рақиб сифатидами ёки шерик сифатида кўрадими?
7. Давлат қандай усуллар билан хусусий тадбиркорлик характерини ва ўлчамларини назорат килади?
8. Умумий иқтисодий мақсадларни шакллантиришда хусусий сектордан давлатга канчалик катта ёрдам беради?
Кўпгина ривожланаётган давлатлар ўзидан саноат стратегиясининг асосий элементи сифатида саноати ривожланган мамлакатлардаги трансмиллий корпорациялардан технологияси ва капиталига эга бўлиши учун, чет эл инвестициялари учун энг яхши шароит яратиб бериши лозим.
Саноати ривожланган мамлакатлар учун муаммо бўлиб, ривожланаётган мамлакатлар учун янги бозорларни очиш бўлади. Ривожланаётган мамлакатлар сиёсий ва иқтисодий барқарорсизлик билан, савдо баланси инфиляция дефицити билан ва қарзларни тўлаш учун катта тўловлар билан курашишни давом эттирадилар, чунки улар ҳозир жуда қийин вазиятда қолдилар. Улардан иқтисодий ўсиши ва ривожланиши саноати ривожланган давлатларга аҳамиятли таъсир ўтказиб туради, чунки улар товар реализацияси бозори сифатида тайёр ва вақтинчалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш соҳаси сифатида қаралади.⁵²
Хулоса қиладиган бўлсак, сиёсий муҳит бизнесида катта ахамиятга эга. Ⱪайси мамлакатда бизнесингизни олиб борсангиз ҳам, қонун доираси ва рақобатчилик муҳити шаклланган бўлиши керак. Бизнес эгаларининг ва манфаатдор томонларнинг хохиш истагини ҳам инобатга оладиган, солиқ тизимлари ва қонундаги кўрсатилган принципларни бизнес компанияларга шарт-шароитлар яратиб бераоладиган бўлиши муҳим.
Шу боис, мамклакатимизда бугунги кунда бизнес субъектларини қўллаб-қувватлаш стратегияси амал қилмоқда ва бир неча қабул қилинаётган қарорлар максимал даражада бизнес компанияларнинг манфаатлари томон ёндашилиб келинмоқда.