Tushunchalar

1-rasm. Etalonlarning tasniflanish chizmasi.

Birlamchi etalonlar birlikni takrorlaydi hamda saqlaydi, o‘lchamlarni o‘ta aniqlik bilan uzatadi. Birlikning o‘lchamini alohida sharoitlarda tiklovchi etalonlar maxsus etalonlar deyiladi (IYuCh, past va yuqori energiyalar, bosim, harorat va boshq.), birlamchi va maxsus etalonlar Davlat etalonlaridir.

Ikkilamchi etalonlar etalon nusxa, taqqoslash etalonlari va ishchi etalonlardir.
Etalon nusxa birlikning o‘lchamlarini ishchi etalonlariga uzatish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, namuna va aniq ishchi vositalarini tekshirishda foydalaniladi.
Taqqoslash etalonlari bir-biri bilan bevosita solishtirib bo‘lmaydigan etalonlarni o‘zaro taqqoslash uchun mo‘ljallangan.
Tarkibiga ko‘ra etalonlar yakka va guruhiy bo‘lishi mumkin.
Yakka etalon bitta o‘lchov asbobi yoki qurilmadir. Guruhiy etalon esa bir turdagi o‘lchovlar-o‘lchash qurilmalariga ega bo‘ladi.
Milliy etalonlardan tashqari xalqaro etalonlar ham mavjud bo‘lib, ular davriy ravishda milliy etalonni xalqaro etalon bilan va ularni o‘zaro solishtirishda ishlatiladi.
1983 yilgi o‘lchovlar va tarozilar bo‘yicha o‘tkazilgan konferensiyada “Metr - yorug‘likni sekundning 1/299792548 qismida o‘tgan yo‘l uzunligidir” deb yangi ta’rif berildi.
Hozirgi paytda vaqt, chastota va uzunlik birliklari uchun yagona etalon yaratish ustida ish olib borilmoqda.
Standartlar bo‘yicha Davlat qo‘mitasi Davlat etalonlarini yaratadi, saqlaydi va tasdiqlaydi. Ikkilamchi etalonlar esa vazirliklar tasarrufida bo‘ladi.

Hammamizga ma’lumki hech qanday mahsulot, u mashinasozlik sohasida bo’ladimi, yengil sanoati mahsulotimi, oziq-ovqat mahsulotlari bo’ladimi, tibbiyot, inson xavfsizligi yoki biror xizmat ko’rsatish sohasi bo’ladimi o’lchashsiz yaratilmaydi va bajarilmaydi.

Ma’lumotlarga tayanib shuni aytish mumkinki har bir sekundda jahonda milliardlab o’lchashlar bajariladi va ularning natijasiga qarab qarorlar qabul qilinadi.
Hech bir soha yo’qki o’lchashsiz va o’lchash ma’lumotlarisiz faoliyat ko’rsata olsa. O’lchashni bajarishga, uni to’g‘ri va ishonchli bo’lishini ta’minlashga bir necha million kishi xizmat qiladi va katta mablag‘ sarf qilinadi. Jamiyatni taxminan 15% ish kuchi o’lchashni bajarishga sarf qilinadi.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning kerakli sifatini, texnikani, jumladan transportlarning, havfsiz va avariyasiz ishlashini hamda ishonchli tibbiy va ekologik diagnozlarni ta’minlashning asoslaridan biri bu ishonchli o‘lchash ma’lumoti hisoblanadi. Ishonchli o‘lchash ma’lumoti – har qanday boshqarish, tahlil qilish, oldindan aytib berish (prognoz), rejalashtirish yoki nazoratning asosi hisoblanadi. Tabiiyki, faqatgina juda aniq va kafolatli aniqlikdagi o’lchash natijalari to‘g‘ri qaror qabul qilish imkonini beradi va natijada kerakli sifatdagi mahsulot (xizmat) yaratiladi.
Har qanday o’lchashni bajarish albatta o’lchash vositalari, ya’ni o’lchash asboblari, o’lchovlar, o’lchash o’zgartkichlari, o’lchash uskunalariyu o’lchash tizimlari yordamida bajariladi. Ular albatta o’lchashga yaroqli va aniqligi kafolatlangan bo’lishi shart.
Respublikamiz bo‘yicha ishlab chiqarishda, sertifikatlash sinovlarida, savdo sotiqda, xavfsizlikni ta’minlashda, sog‘liqni saqlashda, gaz, suv, elektr energiyasini sarfini hisoblashda va shunga o’xshash qator sohalarda foydalaniladigan o‘lchash va sinash asboblarining to’g‘ri ishlashini ta’minlash, ularni attestatlash, sertifikat berish, ularni o’z vaqtida (masalan bir yoki ikki yilda bir marta) tekshirib (qiyoslab) turish ishlari «O‘zstandart» agentligi tarkibidagi «Metrologiya xizmatlari kursatish markazi» DK, «Respublika sinov va sertifikatlashtirish markazi»DK va uning tarkibiga kiruvchi xududiy sinov va sertifikatlashtirish markazlar tomonidan olib boriladi.
Bu Markazlar respublikamizdagi barcha o‘lchash va sinash asboblarini o‘zining aniq asboblari bilan solishtirib (taqqoslab, qiyoslab) ko’rib ularni to’g‘riligi, sinovga va o‘lchashlarga yaroqli ekanligini aniqlab shu to’g‘risida sertifikat beradilar.
Markazlarni va unga o’xshash boshqa tashkilotlarning aniq (namunaviy) o‘lchash asboblarini to’g‘ri ishlashini tekshirib turish O’zbekiston Respublikasining Milliy etalonlar Markazi (O’z MEM)ga yuklatilgan. Etalonlar markazi bu ishni o’zining, yanada aniqroq bo‘lgan o’lchash asboblari, ya’ni etalonlari yordamida amalga oshiradi.
Etalonlar markazi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 09.02.96 yildagi «O’zbekiston Respublikasi Milliy etalonlar bazasini shakllantirish va metrologik ta’minotni takomillashtirish tug‘risida» gi 53-son Qarori asosida tashkil qilingan. Markaz 2001 yilning dekabr oyida o‘z faoliyatini boshladi.
Hozirgi kunda Etalonlar markazida chastota va vaqt, massa, elektr toki kuchlanishi, bosim, elektr sig‘imi, suv miqdori va sarfi, induktivlik, va ammiak, sinil kislotasi, azot dioksidi, oltingugirt dioksidi va xlorning havodagi massaviy ulushi birliklari etalonlari mavjud.
Kupchilikga ma’lumki etalonlar bu juda aniq o’lchovchi qurilmalar. Shuning uchun ham ular tashqi muhitga, ya’ni laboratoriyadagi haroratni, havo namligini, atmosfera bosimini o’zgarishiga, har xil tulqinlarga, vibratsiyaga, elektrik, magnit va elektromagnit maydonlariga va shunga o’xshash ta’sir etuvchi omillarga sezgir. Shu sababdan tashqi muhitni etalonlarga ta’sirini iloji boricha kamaytirish maqsadida Etalon markazining binosi o’ziga xos uslubda qurilgan maxsus xonalarga ega.
Jumladan etalonlar joylashgan laboratoriyalardagi havo haroratini o’zgarishi 0,1-0,05 gradus (…oS) dan oshmasligini ta’minlash uchun laboratoriya xonalari antiqa usulda termoizolyatsiyalangan. Buning uchun etalon saqlanadigan xona xuddi shu shakldagi, faqat o’lchami kattaroq xona ichiga joylashtirilgan. Bundan tashqari xonalarga quyosh nuri tushib haroratni o’zgarishiga sabab bulmasligi uchun laboratoriya xonalari derazasiz qurilgan. Xona va karidor harorati konditsioner yordamida 20 gradusda ushlab turiladi.
O’lchash asboblaridan keng tarqalganlaridan biri bu – tarozi va uning toshlari. Bu o’lchash asboblarini to’g‘ri ishlashiga va kafolatligiga katta talab quyiladi. Sababi ular ishlab chiqarishda, ma’lum texnologiyani ta’minlashda, savdo – tijoratda, bojxona, pochta va soliq operatsiyalarini o’tkazishda va boshqa maqsadlarda keng qo’llaniladi. To’g‘ri ishlashi va kafolatli bo’lishini ta’minlash maqsadida, ular vaqt-vaqti bilan massa etalonlari bilan qiyoslanib turiladi. Etalonlar markazida 1 milligramm (mg) dan 30 kilogramm (kg) gacha bulgan etalon tarozi toshlari va etalon tarozi-komparatorlar mavjud. Etalon tarozilarimiz aniqligi 0,1 mikrogramm (mkg) dan 5 mg gacha. Masalan 1kg gacha o’lchovchi etalon tarozimiz atigi 1mikrogrammga xato qiladi-ya’ni etalon tarozida o’lchash bajarilayotganida etalon toshga biror dona chang g‘uborlari tushsa uni etalon tarozi sezadi va ko’rsatishi o’zgaradi. Shuning uchun ham etalon tarozilar va tarozilar toshlarini saqlash sharoitiga, yuqorida aytib o’tilgandek, juda qattiq talablar qo’yiladi.
Bitta maqola hajmida hamma etalonlarimiz tug‘risida batafsil ma’lumot berish albatta qiyin. Hozircha qolgan etalonlarning tashqi kurinishi va metrologik xarakteristikalari bilan kifoyalanib qolamiz. (1-3 rasm)
Etalonlar markazining hozirga kundagi asosiy yo‘nalishlari:
• etalon bazasini rivojlantirish va takomillashtirishning asosiy yo’nalishlarini aniqlash;
• etalonlarini saqlash;
• etalonlarini qo’llash (etalonlardan foydalanib o’lchash vositalarini qiyoslash va kalibrovkalashni bajarish);
• eng yuqori aniqlikdagi o’lchash vositalarini yaratish bo’yicha ilmiy-tekshirish va tajriba konstruktorlik ishlarini bajarish;
• yuqori va eng yuqori aniqlikdagi o’lchash vositalarining yagona nusxalarini tayyorlash;
• etalonlarning mintaqaviy, davlatlararo va halqaro solishtirilishini tashkil qilish va o’tkazish;
• kattaliklar birliklarining o’lchamlarini qayta tiklash, saqlash va uzatish sohasida halqaro xamkorlik bo’yicha ishlar bajarish;

Massa etaloni