Tuzuvchi: Maxsus fan o’qituvchisi O’lmasbek Xolmirzayev 2-son khm
Download 7.21 Mb. Pdf ko'rish
|
Axborot texnologiyalari O\'MT
|
14-Mavzu: Kompyuterning standartlari tarmoqlari. Tarmoq topolo-giyalari. Tarmoq qurilmalari, tarmoqda ishlash. Autentifikatsiya, avtorizatsiya, foydalanuvchi identifikatsiyasi va tarmoq resurslari. Tarmoq operatsion tizimi Kompyuter tarmoqlarining paydo bo’lish sabablaridan biri resurslaridan hamkorlikda foydalanish, alohida kompyuter imkoniyatini kengaytirishdir. Tarmoq orqali foydalanuvchilar bir vaqtning o’zida bir xil ma’lumot va fayl nusxalari, amaliy dasturlar bilan ishlashi mumkin. Bu holat axborot tashuvchilardagi joyni tejaydi. Bundan tashqari, printer, skaner, modem, lazer disklar majmuining birgalikda ishlatilishi qo’shimcha mablag’ni asraydi. Tarmoqdan foydalanganda axborotni saqlash ishonchliligi ortadi, chunki juda oddiy usulda qimmatli axborotlarni qayta nusxalash mumkin va alohida foydalanuvchilar o’rtasida axborot almashish engillashtiriladi. Tarmoq foydalanuvchilar so’rovini mujassamlashtiradi, bir vaqtning o’zida axborotdan ko’plab mijozlar foydalanish imkonini beradi. Hozirgi kunda kompyuterlarni yagona tarmoqqa ulab, ular o’rtasida ma’lumot almashishni tashkil etish mumkin. Xo’sh, tarmoqningo’zinima?Uningqandayturlaribor? Internet, intranet, elertronaloqakabitushunchalarnimanianglatishi, ularningtexnik, dasturiy, axborotlita’minotininimalartashkilqilishi, ularningyaratilishivaishlashi, ahamiyatinianglashhamdabevositaishlayolishko’nikmalarigaegabo’lishhozirgija mi yatningharbira’zosiuchunmuhimdir. Kompyuterdanturlimasalalarnihalqilishdafoydalanishmumkin.Axborotalmashish uc hunmagnitvakompaktdisklardanfoydalanishyokiboshqakompyuterlarbilanumumi yt armoqqaulanishkerakbo’ladi. Jamiyatninghozirgibosqichidaaxborottexnologiyalariningrivojlanishinikomp yutertarmoqlarisiztasavvuretibbo’lmaydi. Kompyuter (hisoblash) tarmog’i — bu, aloqakanallariorqaliyagonatizimgabog’langankompyutervaterminallarmajmuasi dir, O’MT = Axborot texnologiyalari Tuzuvchi: Maxsus fan o’qituvchisi O’lmasbek Xolmirzayev 2-son KHM = 172 = ya’nikompyuterlarningo’zaroaxborotalmashishimkoniyatlariniberuvchiqurilmala r majmuidir Tarmoqlarni turli me’yorlarga ko’ra sinflarga ajratish mumkin. Bular: 1) o’tkazish qobiliyati, ya’ni ma’lumotlarni tarmoqqa uzatish tezligiga muvofiq: - past 100 Kbit/ s gacha; - o’rta 0,5-10 Mbit/s gacha; - yuqori 10 Mbit/s dan ortiq. 2) uzoq kommunikatsiya tarmoqlari bilan ishlash tezligi , ularning fizik o’lchoviga muvofiq: - LAN ( Local-Area Network) lokal tarmoq (bir ofis, bino ichidagi aloqa); - CAN (Campus-Area Network) - kampus tarmoq, bir-biri bilan telefon yoki modemlar bilan ulanish, ammo etarlicha bir-birlaridan uzoqda joylashgan kompyuter lokal tarmoq; - MAN (Metropolitan-Area Network) katta tezlik bilan aloqa uzatish (100 Mbit/s) imkoniyatiga, katta radiusga (bir necha o’n km) axborot uzatuvchi kengaytirilgan tarmoq; - WAN (Wide-Area Network) keng masshtabli (mintaqaviy) maxsus qurilma va dasturlar bilan ta’minlangan alohida tarmoqlarni birlashtiruvchi yirik tarmoq; - GAN (Global-Agea Network) global (xalqaro, qit’alararo) tarmoq; 3) tarmoq tugunlari turi bo’yicha (tugun - hisoblash tarmoqlari va ularning alohida elementlari ulangan joyi). Boshqacha aytganda, tugunga shaxsiy, mini- va katta kompyuterlar, alohida tarmoq ham kiradi. Masalan, umumiy foydalanish tarmoqlaridagi alohida kompyuterlar (boshqachasiga ularni stantsiyalar deb ham yuritishadi) tugunlarga misol bo’la oladi. Unchalik katta bo’lmagan alohida tarmoqlar kampus tarmog’i uchun tugun bo’ladi. 4) tugunlar munosabatiga ko’ra: - bir xil rangli (peer-to-peer), uncha katta bo’lmagan, bir xil mavqega ega kompyuterlar (bu erda hamma kompyuterlar ham «mijoz», ya’ni tarmoqning oddiy foydalanuvchisi, ham «server», ya’ni tarmoq foydalanuvchilariga xizmat ko’rsatishni ta’minlovchi bo’lishi mumkin). Macalan, WINDOWS 95 OS tarmog’i tarqatilgan (Distributed) tarmoqlar. Bunda serverlar tarmoq foydalanuvchilariga xizmat ko’rsatadi, biroq tarmoqni boshqarmaydi ; - server (Server based) yoki markazlashgan boshqarishga ega tarmoqlar. Bu erda tarmoqning bosh elementi serverdir. Qolgan tugunlar serverning resurslaridan foydalanishi mumkin (masalan, Novell NetWare, Microsoft LAN Mananger va boshqalar). 5) tarmoq operatsion sistemalarini ishlatish bo’yicha (tarmoq OS): gomogenli - hamma tugunlarda bir xil yoki yaqin operatsion sistemalardan foydalaniladi (masalan, WINDOWS OS tarmog’i); geterogenli - bir vaqtning o’zida bir nechta tarmoq operatsion sistemalari ishlatiladi (masalan, Novell NetWare va WINDOWS). Tarmoqning asosiy imkoniyatlari tarmoqqa ulangan kompyuterlar va axborot ashyolariga bog’liq. Tarmoqda axborotni ishlab chiqaruvchi va undan foydalanuvchi ob'ektlar tarmoq ob'ektlari deyiladi. Tarmoq ob'ektlari alohida kompyuter, kompyuterlar kompleksi, ishlab chiqarish robotlari va boshqalar bo’lishi mumkin. Tarmoqningshinaliboglanishidama'lumotlaruzatuvchikompyuterdanshinabo’ yichaharikkitomongauzatiladi. Bu holda lokal tarmoqdagi barcha kompyuterlar bitta aloqa chizig’iga parallel bog’lanadi. Bunday shinalarni boshqarish ham alohida, ham markazlashgan bo’lishi mumkin. Markazlashgan boshqaruvda O’MT = Axborot texnologiyalari Tuzuvchi: Maxsus fan o’qituvchisi O’lmasbek Xolmirzayev 2-son KHM = 173 = tarmoqqa maxsus kompyuter-server ulanadi, uning vazifasi tarmoqda axborotni uzatishni boshqarishdir. Alohida boshqaruvda hamma kompyuterlar bir xil maqomga ega, ular mustaqil ma’lumotlarni uzatish imkoniyatiga ega. Yulduzsimonbog’lanishdamarkaziykompyutermavjudbo’lib, ungaqolganbarchakompyuterlarboglanganbo’ladi. Yulduzcha topologiyaga ega tarmoqlar markaziy tugunga ega (kommutator yoki kontsentrator). Mazkur markaziy tugunga barcha qolgan kompyuterlar ulanadi. Dastlab uzatilgan xabar ana shu qurilmaga kelib tushadi, so’ng boshqa kompyuterlarga uzatiladi. Bog’lash uchun qo’llaniladigan kabellar uzatish muhiti deb yuritiladi. Kabellarasosanuchgabo’linadi: -koaksial kabellar (coaxial cable), ular televizion antennaga juda o’xshash. O’tkazish tezligi: 10 Mbit/sek. Asosan bino ichidagi tarmoqni hosil qilishda foydalaniladi. -juftli o’ram kabellari (tvisted pair) telefon simini eslatadi. O’tkazish tezligi: 100 Mbit/sek. Asosan bino ichidagi tarmoqni hosil qilishda foydalaniladi - optiktolali kabel (fider-optic cable). Eng ishonchli va tez, shu bilan birga juda qimmat kabel turi. Oralig’i 100 km masofadagi tarmoq uchun qo’llaniladi. O’tkazish tezligi: 2 Gbit/sek. hajmdagi protokollarni (bayonoma) bilish kerak. Uchinchi qatlam - tarmoqning dastur platformasini tashkil etadigan operatsion tizimdir. Tarmoqni loyixalashda joriy operatsion tizim boshqa tarmoq OTlar bilan ishlash jarayonida ma`lumotlarni xafsizligi va ximoyalanganligi qay darajada ta`minlanishi foydalanuvchilar sonini ko`paytira olishini, uni boshqa turdagi kompyuterga o`tkazish mumkinligini hisobga olish lozim. To`rtinchi qatlam - tarmoq vositalarining eng yuqori qatlami bo`lib, unga tarmoq ilovalar - tarmoq ma`lumotlar bazasi, ma`lumotni arxivlashtirish vositalari pochta bazalari va b.k. kiradi. Bularni ishlatishda ularning imkoniyat diapozonining, shuningdek boshqa tarmoq ilovalari va operatsion tizimlari bilan moslashuvchanligini bilish juda muhim. Hisoblash tarmoqning dasturiy taminoti o`zining tarkibiga ko`ra turli- tumanligi bilan farqlanadi. Dasturiy ta`minot axborotlarni qayta ishlashda programmalash jarayonini avtomatlashtiradi, shuningdek rejalashtirish, telekommunikatsion, hisoblash va tarmoq informatsion resurslariga murojaat ilishni, foydalanuvchilar talabini qoniqtira olish, resurslarni dinamik taqsimlanish va qayta taqsimlanishlarda tezkorlikni oshirish kabilarni amalga oshirib beradi. Tarmoqning dasturiy ta`minoti quyidagilarga bo`linadi: 1. Umumtarmoq DT (dasturiy ta`minot) bu taqsimlangan tarmoq sistemasi bilan va texnik xizmatining dastur komleksiga kiruvchi dastur vositalaridan tashkil topgan. O’MT = Axborot texnologiyalari Tuzuvchi: Maxsus fan o’qituvchisi O’lmasbek Xolmirzayev 2-son KHM = 174 = 2. Maxsus DT – bu amaliy dasturiy vositalarini tashkil etadi: bunga funktsional va integratsiyalashgan. Amaliy paketlar dasturlari hamda tarmoq amaliy dasturlar va boshqalar kiradi. 3. EHM abonent tizimining bazaviy dasturlashni ta`minlash – tarkibiga EHMning operatsion sistemalari, tizimni avtomatlashtirish dasturi, tekshiruvchi va diagnostik test dasturlari kiradi. Taqsimlangan tarmo operatsion tizimi, barcha tarmoqlardagi rejimlarni boshqaradi, foydalanuvchilar talabini amalga oshiradi va tarmoq zvenolarini ishini boshqaradi. Taqsimlangan tarmoq operatsion tizimi – abonent tizimlarining o`zaro harakat jarayonlarini amalga oshiruvchi dasturiy vositalari tizimini tashkil etadi va kommunikatsion protokollar bilan umumiy arxitekturaga birlashtirilgan bladi. Taqsimlangan tarmoq operatsion tizimining boshqaruvchi va xizmat qiluvchi dasturiy to`plami quyidagilarni ta`minlaydi: 1. Umumtarmoq resurslarini ishlatish bo`yicha foydalanuvchi talabini qondirish. 2. Dasturlararo kirish (muloqot) usullarining mumkinligi. 3. Umumtarmoq resurslariga u yoki bu tarmoqqa murojaat qilishda foydalanuvchilar dasturlar sinxronlashtirish. 4. Istagan abonent tizimidan vazifalarni kiritish va ularni istagan ATda paketli yoki operativ rejimda ularni bajarilishini ta`minlash. 5. Masofadagi EHMda saqlanayotgan va qayta ishlanayotgan fayllarga kirish va AT tarmoqlar o`rtasida fayllarni almashtirish. 6. Elektron pochta, telekonferentsiya, masofaviy ta`lim kabilardan matn xabarlarini uzatishda yuqoridagi xizmatlardan foydalanish. 7. Apparat, informatsion va tarmoq dasturiy resurslarini holatini harakterlaydigan so`rovnoma chiqarib berish. EHMning apparat ta`minoti turli xil , aloqa vositalari abonent tizimining, aloqa uzellar asbob uskunalarini aloqa apparaturalaridan tashkil topgan bo`lib, bitta tarmoq yoki bir xil darajadagi yoki turli darajadagi tarmoqlarning ishi bilan O’MT = Axborot texnologiyalari Tuzuvchi: Maxsus fan o’qituvchisi O’lmasbek Xolmirzayev 2-son KHM = 175 = kelishish, universallik ya`ni foydalanuvchining cheklanmagan masalalar doirasini bajarishni va EHMning konfiguratsiyasini o`zgartirish imkoniyatini ta`minlovchi modulllik EHM tarmog`iga quyilgan asosiy talablarni tashkil etadi. Tarmoqlarda EHMlar vazifalariga ko`ra keng diapozonda o`zining harakteristikalariga ko`ra super EHMdan to SHEHMgacha ishlatimoqda. Bu mashinalar foydalanuvchilarga bevosita yaqin joylarda yoki qayta ishlanayotgan axborotlar markazida joylashgan bo`lib, ular tarmoq zvenosini tashkil etadi, undan foydalanuvchilar o`zining abonent tizimi bo`yicha talablar bilan murojaat qiladilar. Tarmoq operatsion tizimlari - tarmoqlarda ma`lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlashni ta`minlovchi kompleks dasturlaridir. Tarmoq OT turli xildagi tarmoq xizmatlarini foydalanuvchilarga taqdim etadi. Tarmoq operatsion tizimlari klient server yoki bir turli arxitekturadan foydalanadi. Markaziy boshqariladigan tarmoqlarda tarmoq OT serverning operatsion tizimi deb ham ataladi va u fayl tizimini quvvatlovchi, masalalarni rejalashtirish xotirani boshqarish kabi bazaviy vazifalarni ta`minlaydi. Tarmoq OT va abonent tizimining ishchi stantsiyasining operatsion tizimini birbiriga mutonosib emas (bir-biriga tushmaydi), shuning uchun ishchi stantsiyaga tarmoq qobig`i deb ataladigan maxsus dastur kiritilgan. qobiq ishchi stantsiyaning operativ xotirasiga rezident dastur kabi yuklanadi. U tarmoq foydalanuvchilaridan amaliy so`rovlar qabul qiladi va ularni lokal OT stantsiyasida yoki tarmoq OT serverida, qayta ishlanish joyini aniqlab beradi. Mijoz - server uchun to`rtta chet el tarmoq OT juda keng tarqalgan: Bular: Novell firmasining NetWare, IBM firmasining LAN server, Microsoft firmasining LAN manager, Banyan firmasining VINES OT laridir. Oxirgi yillarda Windows NT OTlari keng qo`llanilmokda. Bu tarmoq OTlar mustahkamligi, qulayligi va tarmoqni boshqarish uchun administrativ vositalarni turli tumanligi , foydalanuvchilarning ishlashi, ajratilgan resurslardan foydalanish, rezident qismining hajmi, tarmoqda bir nechta serverlardan foydalanish imkoniyatlari va boshqalar bilan bir-birlaridan farq qiladi. Novell NetWare 386 3.11 versiyadagi tarmoq OT keng tarqalgan ommabop tarmoq OT hisoblanadi. U 332 razryadli ko`p vazifali, real vaqtli tarmoq OT bo`lib, himoyalangan 80386 yoki 80486 protsessorlarda ishlaydi. YAngi ishlab chiqilgan O’MT = Axborot texnologiyalari Tuzuvchi: Maxsus fan o’qituvchisi O’lmasbek Xolmirzayev 2-son KHM = 176 = Novell NetWare 4 versiyali tarmoq OT ko`p serverlarni o`z tarkibiga olgan, mingacha foydalanuvchiga xizmat qiladigan, ko`p segmentli tarmoqlarni barpo etish uchun mo`ljallangan. YAngi versiyada serverlarni boshqarish markazlashtirilgan ya`ni tizim administratori barcha serverlarni boshqarishi mumkin va barcha serverlarda yagona foydalanuvchilar ro`yxatini olib borishi mumkin. Mijoz-server hisoblash tarmog`ida Windows NT, Windows NT Advanced Server tarmoq OTlari ishlatiladi. Nomarkazlashtirilgan boshqarish tarmoqlarida yoki bir tarmoqlarda kompyuterlar birlashtiriladi, ularning har biri server va klient bo`lishi mumkin. Bunday tarmoqlarda hohlagan kompyuter oddiy diskli OT boshqariladi, tarmoq vazifalarini boshqarish uchun esa uning operativ xotirasiga bir tarmoq operatsion tizim dasturi yuklanadi. Bir hisoblash tarmoqlari uchun Novell firmasining NetWare Lite va Artisoft firmasining LAN Tastic OTlar eng ommabop tarmoq operatsion tizimiga kiradi. NetWare Lite tizimi bilan ishlaydigan tarmoqda , tarmoqni boshqarish ancha oddiy bo`lib, foydalanuvchilar o`rtasida resurslarni taqsimlashni, tarmoqqa murojaat qilishni va boshqa vazifalarni boshqarishni o`z ichiga oladi. LAN Tastic tizim bir turli tarmoq operatsion tizimida birinchi bo`lib hisoblanadi. Bu qisqartirilgan rejimda ishlovchi bir turli tarmoqdagi foydalanuvchilar uchun juda qulay bo`lib, katta bo`lmagan xabarlarni kompyuterlararo uzatishga va umumiy fayllar yoki qurilmalarni taqsimlangan vaqt rejimida ishlashga olib keladi. Artisoft firmasi bu tarmoq OTni yanada takomillashgan versiyasini tayyorlayapti, qaysiki u kiritish – chiqarish operatsiyalarini yuqori ishlashini ta`minlovchi bazaviy ma`lumotlar bilan samarali ko`p foydalanish uchun mo`ljallangan. Bir hisoblash tarmoqlari uchun shuningdek Windows for Work Groups, Personal Netware, Power LAN tarmoq OTlari ishlatiladi. Manzilgohlash nafaqat alohida interfeyslarni nomlash uchun, balki ularni guruhlarini (guruh manzillarini) manzilgohlash mumkin. Guruh manzillarini yordamida ma`lumotlarni bir vaqtning yozida bir nechta uzellarga yuborish (jo`natish) mumkin. Kompyuter tarmoqlari texnologiyalarining ko`pida keng etkazuvchi topologiyalarining ko`pida keng etkazuvchi manzillar ishlatiladi. Bunday adreslar bo`yicha jo`natilgan ma`lumotlar barcha tarmoq uzellariga etkazilishi kerak bo`ladi. Ko`pchillik manzillar, manzilgohlash sxemasi bo`yicha krititilishi mumkin buni adresli kenglik deyiladi. Adresli kenglik - yassi (chiziqli) yoki ierarxik bo`ladi. CHiziqli (YASSI) adresli kengik hech qanday strukturalashtirilmagan, ierarxik adreslash sxemasida, ular bir - biriga kiritilgan (taxlangan) guruhchalar ko`rinishida bo`lib, adres doirasini ketma - ket qisqartirib, oxirida alohida tarmoq interfeysini aniqlaydi. Belgili manzilgohlash odamlarga qulay, ammo formatning o`zgaruvchanligi va katta uzunligi hisobiga ularni tarmoqdan uzatilishi uncha tejamli emas. O’MT = Axborot texnologiyalari Tuzuvchi: Maxsus fan o’qituvchisi O’lmasbek Xolmirzayev 2-son KHM = 177 = Manzillarni bir turdan ikkinchisiga o`tkazish uchun maxsus yordamchi protokollar ishlatiladi. Bunday protokollarni - manzillarga ruxsat etish protokollari deyiladi. Ierarxik sonli manzillarning turli tarmoq IP va IPX manzillaridir. Bularda ikki darajali ierarxik bo`lib, manzil katta qism - tarmoq nomerli (tartibli) va kichik - uzel nomeri (tartibi) ga bo`linadi. Bunday bo`linish tarmoqlar orasida faqatgina tarmoq tartibiga asoslangan xabarlarni uzatish mumkin, uzel tartibi esa , xabar uzatilgach kerakli tarmoqga etkazish uchun ishlatiladi. Zamonaviy tarmoqlarda uzellarni manzilgohlash uchun bir vaqtning o`zida yuqorida ko`rsatilgan sxemalardan foydalaniladi. Tarmoq texnologiyasi Ethernet - hisoblash tarmog`ini tuzish uchun etarli, kelishilgan standart (andoza) bayonnoma va ularni bajaruvchi dasturiy apparat vositalarining to`plamidir. Bu to`plam minimal vosita to`plami bo`lib, ular yordamida ishga qobiliyatli tarmoq tuzish mumkin. Ayrim vaqtlarda tarmoq texnologiyasi deb ham ataydilar, Ethernet asosida istalgan tarmoqning bazasi tuziladi. Ma`lumotlarni taqsimlovchi muhitga uzatuvchi tasodifiy kirish usuli asosiy tamoyini tashkil etadi. Ethernet standartida elektr aloqalarining topologiyasi qat`iy belgilangan, kompyuterlar taqsimlovchi muhitga ―umumiy shina‖ strukturasiga mos ravishda ulanadi. SHinaning vaqt bo`yicha taqsimlanishi yordamida ikkita kompyuter ma`lumotlar bilan olmashadi. Aloqa yo`liga kirishni boshqarish Ethernetning maxsus kontroleri bo`lgan - tarmoq adapteri orqali amalga oshiriladi. koaksial kabel Rasm 9. Ethernet tarmoq. Ethernet tarmoq shunday tuzilganki, ma`lumotlarni uzatuvchi taqsimlaydigan muhitni kadrni tushishida barcha tarmoq adapterlari bir vaqtning o`zida bu kadrni qabul qiladi. Kadrning boshlang`ich maydonning birida joylashgan manzilni vazifasini taxlil qiladilar va bu manzil agar ularning shaxsiy manzili bilan mos tushsa, kadr tarmoq adapterining ichki buferiga joylashadi. SHunday qilib, manzilchi - kompyuter unga tegishli bo`lgan ma`lumotlarni oladi. Ayrim xollarda ikkita yoki undan ortiq kompyuterlar, tarmoq bo`sh deb, axborotlarni uzatadi, bunday holda tarmoq bo`yicha uzatilayotgan ma`lumotlarni to`g`ri kelishiga to`sqinlik qiladi - bunday xolat kolliziya deb ataladi. Ethernetning asosiy afzalligidan biri shundaki uning tejamkorligidir. Bu tarmoqlarni tuzish uchun har bir kompyuter uchun bittadan tarmoq adapteri va kerakli uzunlikdagi koaksial kabelli bitta fizik segment kerak xalos. Bundan O’MT = Axborot texnologiyalari Tuzuvchi: Maxsus fan o’qituvchisi O’lmasbek Xolmirzayev 2-son KHM = 178 = tashqari Ethernet tarmog`ida etarli darajada muhitga kirish, manzilgoxlash va ma`lumotlarni uzatish algoritmi oddiy tuzilgan, shuni ham aytish joizki Ethernet tarmog`ini kengaytirilishi yaxshiligi, ya`ni yangi uzellarni ulashni engilligi uning afzalligini yana bir bor oshiradi. Download 7.21 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|