U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

 
Nazorat savollari 
 
1. Kompyuter xavfsizligi nima? 
2. Tarmoq xavfsizligi nima? 
3. Operatsion tizimning xavfsizlikda tutgan o‘rni? 
4. Tizimning yashovchanligi nima? 
5. Himoyalashning qanday darajalari mavjud? 
6. Xavfsizlik muammolariga nimalar kiradi? 
7. Tizimni himoya qilish uchun qanday xavfsizlik choralari 
ko‘rilishi kerak? 
8. Ma’lumotni maxfiyligi nima? 
9. Ma’lumotni yaxlitliligi nima? 
10. Imkoniylik nima? 
11. Tahdid turlarini keltiring. 
12. Qasddan qilingan tahdidlar nima? 
13. Dasturiy tahdidlar nima? 
14. Troyan otlari bu nima? 
 
 
 
 
 
 

---

331 
IXBOB. AMALIYOTDA OPERATSION TIZIMLARDAN 
FOYDALANISH 
9.1. Linux operatsion tizimi, qurilish tamoyili va ahamiyati 
Linux - bu UNIX operatsion tizimining mashhur variantidir, 
ammo UNIX ning boshqa ko‘plab versiyalari va variantlari mavjud, 
ular Unix operatsion tizimi mavzusida ko‘rib chiqilgan. Ushbu tizim 
ishchi stansiyalar va serverlarning eski modellari uchun ustun bo‘lgan 
operatsion tizimlardan biri bo‘lib, u boshqa tizimlarda - 
smartfonlardan 
(Android 
operatsion 
tizimi 
Linux 
asosida) 
superkompyuterlarga qadar qo‘llaniladi. Bu operatsion tizimlarni 
qurishning ko‘plab muhim tamoyillarini aks ettiradi. Muhokamamizni 
Linux tarixi va rivojlanish yo‘lidan boshlaymiz. Keyinchalik Linux 
operatsion tizimi haqida umumiy ma’lumotlar va undan qanday 
foydalanish haqida tushunchalar beriladi. Ushbu sharh faqatgina 
Windows tizimi bilan tanish bo‘lgan o‘quvchilar uchun juda 
muhimdir, chunki tizim foydalanuvchidan tizimning deyarli barcha 
tafsilotlarini yashiradi. Grafik interfeyslar operatsion tizimni endi 
boshlagan foydalanuvchilar uchun juda qulay bo‘lishi mumkin 
bo‘lsada, ular past moslashuvchanlikka ega va tizim qanday ishlashi 
haqida tushuncha bermaydi. Keyin ushbu bobning asosiga o‘tamiz - 
Linux tizimidagi xotirani boshqarish, kiritish/chiqarish, fayl tizimi va 
xavfsizlik masalalariga. Har bir mavzu uchun biz avval asosiy 
tushunchalarni, so‘ngra tizim muammolarini va nihoyat amalga 
oshirish usullarini muhokama qilamiz. Linus Torvalds tomonidan 
Linux operatsion tizimini yaratilishiga MINIX operatsion tizimi sabab 
bo‘lgan. Shuning uchun biz mavzuni avval MINIX operatsion 
tizimidan boshlaymiz. 
MINIX 
Barcha zamonaviy UNIX tizimlari umumiy xususiyatga ega: 
ularning barchasi yirik va murakkab bo‘lib, ular qaysidir ma’noda 
UNIX tizimining asosidagi g‘oyaga zid keladi. Tizimlarning barcha 
boshlang‘ich kodlari erkin (bu ko‘p hollarda noto‘g‘ri bo‘lgan) bo‘lsa 
ham, baribir, bitta odam ularni tushunishi mumkin emas. MINIX 
tizimi birinchi Unixga asoslangan mikroyadroli tizimlaridan biri edi. 
Mikroyadroning g‘oyasi, yadroda iloji boricha kamroq funksiyalarni 

---

332 
bajarish va uni ishonchli va samarali qilishdir. Shunga ko‘ra, xotira 
boshqaruvi va fayl tizimi foydalanuvchi jarayonlariga o‘tkazildi. 
Yadro boshqa hech narsa qilmasdan jarayonlar o‘rtasida xabarlarni 
uzatish bilan shug‘ullanadi. Yadro C tilidagi 1600 va 800 assembler 
qatorlaridan iborat edi. Intel 8088 protsessorining arxitekturasi bilan 
bog‘liq texnik sabablarga ko‘ra, yadroga kiritish/chiqarish qurilma 
drayverlari (yana 2900 qo‘shimcha qatorlar) joylashtirilgan. Fayl 
tizimi (C da 5100 satr) va xotira menejeri (C da 2200 satr) ikkita 
alohida foydalanuvchi jarayoni sifatida ishladi. Mikroyadro tizimining 
monolit tizimdan ustunligi shundaki, mikroyadro tizimini tushunish va 
saqlash oson (yuqori modulliligi sababli). Bundan tashqari, kodni 
yadrodan foydalanuvchi rejimiga o‘tkazish tizimni yuqori darajadagi 
ishonchlilik bilan ta’minlaydi, chunki foydalanuvchi rejimida 
ishlaydigan jarayonning buzilishi bunday zararni keltirib chiqara 
olmaydi, chunki yadro rejimida komponent ishdan chiqishi mumkin. 
Bunday tizimning asosiy kamchiligi bu foydalanuvchi rejimidan yadro 
rejimiga qo‘shimcha o‘tish bilan bog‘liq bo‘lgan biroz past 
ko‘rsatkichdir. Barcha zamonaviy UNIX tizimlarida X Windows oyna 
tizimi foydalanuvchi rejimida ishlaydi, natijada unumdorlik biroz 
pasayadi, lekin katta modullikka erishiladi (Windows dan farqli 
o‘laroq, butun foydalanuvchi grafik interfeysi yadroda joylashgan). 
O‘sha davrning boshqa mashhur mikroyadrolariga Mach (Accetta va 
boshqalar, 1986) va Horus (Rozier va boshqalar, 1988) kiradi. U joriy 
qilingandan bir necha oy o‘tgach, MINIX tizimi o‘z yangiliklar 
guruhining komp.os.minix va 40000 dan ortiq foydalanuvchilari bilan 
muhim obyektga aylandi. Ko‘p foydalanuvchilar buyruqlar va 
foydalanuvchi dasturlarini o‘zlari yoza boshladilar, shuning uchun 
MINIX tizimi tezda Internetda ko‘p sonli foydalanuvchilarning 
jamoaviy ijod mahsuli bo‘lib, keyinchalik paydo bo‘lgan boshqa 
jamoaviy loyihalar uchun prototip bo‘lib xizmat qildi. 1997 yilda 
MINIX tizimining 2.0 versiyasi ishlab chiqildi. Endi bazaviy tizim 
tarmoq dasturiy ta’minotini o‘z ichiga oldi va uning hajmi 62,200 
qatorga yetdi. 2004 yilda, MINIX ning rivojlanish yo‘nalishi tubdan 
o‘zgardi, tortishish markazi mutlaqo muammosiz va ishonchli tizimni 
yaratishga yo‘naltirildi, u avtomatik ravishda muvaffaqiyatsizliklardan 
xalos bo‘lib, hattoki takrorlangan dastur xatolariga qaramay to‘g‘ri 
ishlashni davom ettirishi mumkin edi. Natijada, 1-versiyadagi 
modullik g‘oyasi MINIX 3.0 versiyasida sezilarli darajada kengaydi, 

---

333 
deyarli barcha qurilma drayverlari foydalanuvchi maydoniga 
ko‘chirildi (va barcha drayverlar alohida jarayonlar sifatida ishlaydi). 
Yadro hajmi keskin kamaydi (bitta dasturchi tushunishi mumkin 
bo‘lgan 4000 kod qatoriga). Xatolarga bardoshliligini oshirish uchun 
ichki mexanizmlar ham o‘zgartirildi. Bundan tashqari, 650 dan ortiq 
mashhur UNIX dasturlari Windows X tizimi (ba’zan shunchaki X deb 
ataladi), turli xil kompilyatorlar (gcc ni o‘z ichiga olgan), matn 
protsessorlari, tarmoq dasturlari, veb-brauzerlar va boshqalarni o‘z 
ichiga olgan MINIX 3.0-ga ko‘chirildi. Oldingi versiyalardan farqli 
o‘laroq (asosan ta’limga oid), MINIX 3.0 versiyasidan boshlab, tizim 
ancha foydaliroq bo‘lib qoldi (asosiy urg‘u yuqori ishonchlilikka 
qaratiladi).