U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

Linux tizim interfeysi 
Linux operatsion tizimini piramida deb hisoblash mumkin (9.1- 
rasm). Piramida bazasida markaziy protsessor, xotira, disklar, monitor 
va klaviatura, shuningdek, boshqa qurilmalardan iborat. Uning 
vazifasi qurilmani boshqarish va barcha dasturlarni tizim chaqiriqlari 
interfeysi bilan ta’minlashdir. Ushbu tizim chaqiriqlari foydalanuvchi 
dasturlariga jarayonlar, fayllar va boshqa manbalarni yaratish va 
boshqarish imkonini beradi. Dasturlar argumentlarni registrlarga (yoki 
ba’zida stekka) joylashtirish va foydalanuvchi rejimidan yadro 
rejimiga o‘tish uchun, emulyatsiya qilingan uzilish buyrug‘ini bajarish 
orqali tizim chaqiriqlarini amalga oshiradilar. C tilida emulyatsiya 
qilingan uzilish buyrug‘ini yozish imkonsiz bo‘lgani uchun, bu tizim 
chaqirig‘ida bitta protseduraga ega bo‘lgan kutubxona tomonidan 
amalga oshiriladi.
9.1- rasm. Linux operatsion tizimi darajalari 
Ushbu protseduralar assemblerda yozilgan, ammo ularni C 
tilidan chaqirish mumkin. Har bir bunday protsedura avval 
argumentlarni kerakli joyga qo‘yadi va keyin emulyatsiya qilingan 
uzilish buyrug‘ini bajaradi. Shunday qilib, o‘qish (read) tizim 
chaqirig‘iga 
kirish 
uchun 
C 
dasturlash 
tilida 
protsedura 
Apparat ta’minoti (markaziy protsessor, xotira, disklar, terminallar 
va boshqalar) 
Unix operatsion tizimi (jarayonlarni boshqarish, 
xotira, fayl tizimi, kiritish/chiqarish va b.) 
Standart kutubxonalar
(open, close, read, write, fork va b.) 
Standart xizmatchi dasturlar 
(qobiq, kompilyatorlar va b.) 
Foydalanuvchi 
Foydalanuvchi 
rejimi 
Yadro rejimi 
Foydalanuvchi 
interfeysi 
Kutubxona
funksiyalari
interfeysi 
Tizim
chaqiruvlari 
interfeysi 

---

338 
kutubxonasidan read ni chaqirish kerak. POSIX standarti tizim 
chaqiriqlarining interfeysini emas, balki kutubxona funksiyalarining 
interfeysini belgilaydi. Boshqacha qilib aytganda, POSIX standarti 
kutubxona protseduralari uning talablariga javob beradigan tizim 
nimani ta’minlashi kerakligini, ularning parametrlari qanday bo‘lishi 
kerakligini, nima qilishi kerakligini va qanday natijalar qaytarilishini 
aniqlaydi. Standartda real tizim chaqiriqlari hatto esga olinmaydi.
Operatsiontizimvatizimchaqiriqlarikutubxonasigaqo‘shimcharavi
shda, 
Linuxningbarchaversiyalariko‘plabstandartdasturlarnitaqdimetadi, 
ularningba’zilariPOSIX 
1003.2 
standartidako‘rsatilgan, 
boshqalariesaLinuxtiziminingturlixilversiyalaridafarqqilishimumkin. 
Ushbu dasturlarga buyruq protsessori (qobiq), kompilyatorlar, 
muharrirlar, matnlarni qayta ishlash dasturlari va fayllar bilan ishlash 
uchun yordamchi dasturlar kiradi. Aynan ushbu dasturlarni 
foydalanuvchi klaviaturadan ishga tushiradi. Shunday qilib, Linux 
operatsion tizimidagi uchta interfeys haqida gapirish mumkin: tizim 
chaqirig‘i interfeysi, kutubxona funksiyalari interfeysi va standart 
yordamchi dasturlar to‘plamidan tashkil topgan interfeys. Shaxsiy 
kompyuterlar uchun eng keng tarqalgan Linux distributivlarida ushbu 
klaviaturaga asoslangan foydalanuvchi interfeysi sichqonchaga 
yo‘naltirilgan grafikali foydalanuvchi interfeysi bilan almashtirildi, 
buning uchun tizimning o‘zida hech qanday o‘zgarishlar talab 
qilinmadi. Aynan shu moslashuvchanlik Linuxni shunchalik mashhur 
qildiki, unga asosiy texnologiyadagi ko‘plab o‘zgarishlardan omon 
qolishga imkon berdi. Linux tizimining grafik foydalanuvchi 
interfeysi o‘tgan asrning 1970yillarida UNIX uchun yaratilgan 
birinchi grafik foydalanuvchi interfeyslariga o‘xshaydi va Macintosh 
kompyuterlari va keyinchalik shaxsiy kompyuterlar uchun Windows 
tizimi tufayli mashhur bo‘ldi. Grafik foydalanuvchi interfeysi ish stoli 
muhitini yaratadi - bizga tanish bo‘lgan oynalar, belgilar, kataloglar, 
qurilmalar paneli va o‘tkazish imkoniyati. To‘liq ish stoli muhiti, 
oynalarning tartibi va tashqi ko‘rinishini, shuningdek, turli xil 
dasturlarni boshqaradigan va izchil grafik interfeysni yaratadigan ko‘p 
oynali ma’murni o‘z ichiga oladi. Linux uchun mashhur ish stollari 
GNOME (GNU Network Object Model Environment) va KDE (K 
Desktop Environment). Linux grafik foydalanuvchi interfeyslari 
odatda X11 (yoki oddiygina X) deb nomlanadigan X Windowing 

---

339 
System 
tomonidan 
qo‘llab-quvvatlanadi. 
X-server 
klaviatura, 
sichqoncha va ekran kabi qurilmalarni boshqaruvchi asosiy 
komponent bo‘lib, kirish dasturini qayta yo‘naltirish yoki mijoz 
dasturidan natijani olish uchun javobgardir. Haqiqiy grafik 
foydalanuvchi interfeysi muhiti odatda past darajadagi kutubxonaning 
(xlib) tepasida qurilgan bo‘lib, unda X server bilan o‘zaro ishlash 
funksiyalari mavjud. Grafik interfeys X11-ning asosiy funksiyalarini 
kengaytiradi, 
oynalarning 
ko‘rinishini 
yaxshilaydi, 
tugmalar, 
menyular, belgilar va boshqalarni taqdim etadi. Grafik interfeysdan 
foydalangan holda Linux tizimlarida foydalanuvchi dasturni ishga 
tushirish yoki faylni ochish uchun sichqoncha tugmachasini bosishi, 
fayllarni bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirish mumkin va hokazo. 
Bundan tashqari, foydalanuvchilar xterm terminal emulyatsiya 
dasturini ishga tushirishlari mumkin, bu ularni asosiy operatsion tizim 
buyruq satrining interfeysi bilan ta’minlaydi.
Qobiq 
Linuxda grafik foydalanuvchi interfeysi mavjud bo‘lsada, 
aksariyat dasturchilar va ilg‘or foydalanuvchilar hali ham qobiq deb 
nomlangan buyruq satri interfeysini afzal ko‘rishadi. Ular ko‘pincha 
grafik foydalanuvchi interfeysidan qobiqli bir yoki bir nechta 
oynalarni ishga tushiradilar va ularda ishlaydilar. Qobiq buyruqlar 
satri interfeysi foydalanish uchun tezroq, ancha kuchli, kengaytirilishi 
oson va sichqonchani doimiy ravishda ishlatish zaruratini 
tug‘dirmaydi. U UNIX qobig‘iga asoslangan, Bourne qobig‘i deb 
nomlangan (Bourne Shell, Stiv Burne tomonidan yozilgan va keyin 
Bell Labs tomonidan yozilgan) va aslida Bourne Again SHell uchun 
qisqartma hisoblanadi. Boshqa ko‘plab qobiqlar (ksh, csh va 
boshqalar) ishlatiladi, ammo bash Linux tizimlarining ko‘pchiligida 
mavjud standart qobiqdir. Qobiq ishga tushirilganda, u ishga tushadi 
va keyin kiritish uchun so‘rovni (odatda foiz yoki dollar belgisi) 
ko‘rsatadi va foydalanuvchidan buyruq satriga kirishni kutadi. 
Foydalanuvchi buyruq satriga kirgandan so‘ng, qobiq undan birinchi 
so‘zni chiqarib tashlaydi, bu bo‘shliqli yoki yorliqli belgi bilan 
ajratilgan belgilar qatorini anglatadi. Qobiq ushbu so‘zni ishga 
tushiriladigan dasturning nomi deb taxmin qiladi, ushbu dasturni 
qidiradi va agar uni topsa, uni bajarish uchun ishga tushiradi. Bunday 
holda, qobiq ishga tushirilgan dastur muddati davomida to‘xtatiladi. 

---

340 
Dastur ishi tugashi bilan qobiq keyingi buyruqni o‘qishga harakat 
qiladi. Bu yerda ta’kidlash kerakki, qobiq - bu oddiy foydalanuvchi 
dasturidir. Unga kerak bo‘lgan narsa – bu klaviaturadan o‘qish va 
monitorga chiqarish, shuningdek, boshqa dasturlarni ishga tushirish. 
Buyruqlar argumentlar bo‘lishi mumkin, ular ishga tushiriladigan 
dasturga matn satrlari ko‘rinishida uzatiladi. Masalan, buyruq satri 
cp src dest
cp dasturini ikkita argument bilan ishlaydi, src va dest. Ushbu dastur 
birinchi argumentni mavjud faylning nomi sifatida sharhlaydi. U 
ushbu fayldan nusxa oladi va ushbu nusxani dest deb ataydi. Hamma 
argumentlar ham fayl nomlari hisoblanmaydi. Satrda
head –20 file 
birinchi argument - 20 head dasturga file faylining dastlabki 20 satrini 
chop etishni buyuradi (standart 10 qator o‘rniga). Buyruqlar ishlashini 
boshqarish yoki qo‘shimcha qiymatlarni ko‘rsatadigan argumentlar 
bayroqlar deb nomlanadi va kelishuvda chiziqcha (-) belgisi bilan 
ko‘rsatilgan. Noaniqliklarga yo‘l qo‘ymaslik uchun chiziqcha (-) talab 
qilinadi, chunki, head 20file buyrug‘i qonuniydir. U head dasturiga