Учебное пособие для вузов. Т.: Тфи, 2019. с. A. S. Djuraev- doctor of Economics, Professor of the Department of «Taxes and Taxation»

4. Tegishli banklardagi hisob raqamidagi operatsiyalarni taftishdan 
o‟tkazish. 
Yuridik shaxslarning asosiy pul tushumlari va moliyaviy harajatlari tegishli 
banklarda ochilgan hisob raqamlari orqali pul o‘tkazish yo‘li bilan amalga 
oshiriladi. SHuning uchun soliq inspektori bank hisob raqamlaridagi 
tekshirilayotgan xo‘jalik sub‘ektiga tegishli bank operatsiyalarini tekshiradi. 
Bunday tekshiruvni o‘tkazish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 

bank tomonidan berilgan pullar (vipiska) kassirning hisoboti bilan 
solishtiriladi;

kassa hisobidan chiqarilgan naqd pulni tegishli bankka topshirilgani va bu 
summa bank vipiskasida qayd etilganligi;

bank vipiskasini tekshirishda o‘chirilgan, o‘zgartirilgan va boshqa shubha 
uyg‘otuvchi kamchiliklarga alohida e‘tibor qaratiladi; 

agar bank vipiskasiga o‘zgartirish kiritilgan bo‘lsa bunday xol albatta izox 
berilgan va bankning mas‘ul xodimi tomonidan imzolangan va bank muhri bilan 
tasdiqlangan bo‘lishi lozim; 

bank vipiskasidagi ayrim shubhali ma‘lumotlar bankda muqobil tekshiruv 
o‘tkazilib aniqlanishi mumkin;

---

180

bank vipiskasidagi har bir ma‘lumotlar unga ilova qilingan hujjatlar bilan 
asoslangan bo‘lishi kerak. 

bank vipiskasining ayrimlarini qastdan olib qo‘yilishini oldini olish 
maqsadida ularning raqamlangan bo‘lishi va bir vipiskaning qoldig‘i ikkinchisiga 
o‘tkazilganligi tekshiriladi; 

tekshiruv oyma – oy ma‘lumotlar bo‘yicha o‘tkaziladi; 

hisob raqamidagi jami pul aylanmasi va qoldiq buxgalteriya bosh kitobi 
va balnasidagi ko‘rsatkichlar bilan solishtiriladi;

hujjatlar bo‘yicha aniqlangan tafovutlar debet va kredit aylanmasini bir xil 
summada o‘zgatirilganini, pulni to‘liq kirim qilinmaganini, ortiqcha hisobdan 
chiqarilgani, qoldiqni noto‘g‘ri hisoblangani kabi yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni 
aniqlash imkonini beradi.
Birlamchi hujjatlar asosida teatr, magazin, kafe, restoran, avtotransport 
tashkilotlari va shu kabi pullik xizmat bajaruvchi korxonalarga o‘tkazilgan 
mablag‘larni maqsadga muvofiqligi, haqiqiy xizmat ko‘rsatilganligi tekshirilib 
ko‘riladi. Pul o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshirilgan harajatlarni tekshirish Pul 
o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshirilgan harajatlarning haqiqiyligini va maqsadga 
muvofiqligini aniqlash uchun to‘liq yoki tanlov tartibida mablag‘ o‘tkazilgan 
korxona va tashkilotlarga chiqib muqobil tekshiruv o‘tkazilishi mumkin. 
Sarflangan harajatlarni tasdiqlovchi hujjatlarni tekshirishda soliq inspektorining 
asosiy e‘tibori korxonaning xisob raqamidagi mavjud pul mablag‘larining harajat 
qilinishiga qaratilishi lozim. Hamma chiqim operatsiyalari ularning iqtisodiy 
mohiyati bo‘yicha guruhlangan hisobdan chiqarish alomatlari bo‘yicha tekshiruv 
o‘tkazilsa uning natijasi tahlil qilishga qulay bo‘ladi.
Masalan chiqimlar quyidagi guruhlar bo‘yicha jamlanishi mumkin: 

moddiy qiymatliklar sotib olish; 

sotilgan mahsulotni qaytarib berilishi natijasida buyurtmachiga pulni 
qaytarish; 

boshqa korxonalar tomonidan ko‘rsatilgan xizmat yoki bajarilgan ish 

---

181
uchun to‘langan pullar; 

to‘langan jarimalar;

korxona tomonidan boshqa xo‘jalik sub‘ektlariga keltirilgan zararni 
qoplash bo‘yicha o‘tkazilgan pullar; 

kreditor qarzlarni to‘lash; 

har hil sabablar bilan korxona kassasiga tushgan naqd pullar va boshqalar. 
Korxona hisob raqamidan moddiy qiymatliklar sotib olish uchun sraflangan 
pullarni tekshirishda to‘langan mablag‘ bo‘yicha korxonaga keltirilgan moddiy 
qiymatliklar to‘liq hisobga olish balansiga kiritilganligi tekshiriladi. Buning uchun 
sraflangan mablag‘ bilan haqiqiy kirim qilingan tegishli moddiy qiymatliklarning 
qiymati solishtirilib balansi chiqariladi.
Bu tekshiruv natijasida quyidagi savollarga javob topilishi kerak: 

hisob raqamdan qancha pul o‘tkazilgan; 

qancha moddiy qiymatlik balans schyotiga kirim qilingan; 

qancha moddiy qiymatlik keltirilmagan; 

olingan moddiy qiymatliklarning sifatsiz qismi qancha; 

korxonaga keltirilmagan tovarlar (mahsulotlar)ga to‘langan pul 
qiymatliklari;

avans tariqasida o‘tkazilgan pullar.
Dalolatnoma korxona (tashkilot) kassasida bo‘lgan pul mablag‘lari (naqd 
pullar, pochta markalari va h.k.) haqiqatda mavjudligini inventarlash natijalarini 
aks ettirish uchun qo‘llaniladi. Komissiya pullar mavjudligini kassada bo‘lgan 
barcha pullar, qimmatli qog‘ozlar, limitlangan chek daftarchalari va hokazolarni 
to‘liq qayta sanash yo‘li bilan tekshiradi. Dalolatnoma ikki nusxada tuziladi va 
inventarlash komissiyasi hamda moddiy javobgar shaxs tomonidan imzolanadi. 
Dalolatnomaning bir nusxasi korxona (tashkilot) buxgalteriyasiga topshiriladi, 
ikkinchi nusxasi moddiy javobgar shaxsda qoladi. Inventarlashni boshlashdan 
oldin har bir moddiy javobgar shaxsdan yoki pul mablag‘lari saqlanishi uchun 
javob beradigan shaxslar guruhidan tilxat olinadi. Tilxat shaklning sarlavha 

---

182
qismiga kiritilgan. Moddiy javobgar shaxslar almashganida dalolatnoma uch 
nusxada tuziladi (boyliklarni topshirgan moddiy javobgar shaxsga, boyliklarni 
qabul qilib olgan moddiy javobgar shaxsga, buxgalteriyaga berish uchun).