Ученые записки университета имени П. Ф. Лесгафта. 2008. №4 (38). С. 42-45

 
ИҚТИСОДИЁТДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

---

Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3 
166 
Kirish.
Kompyuter texnologiyalarining ri-
vojlanishi, aloqa vositasi sifatida Internet tarmo-
g'ining yaratilishi, mobil Internetning jadal rivoj-
lanishi, kundalik foydalanish uchun mobil iloval-
arning keng qo'llanilishi va I-ternetda ochilgan 
ijtimoiy tarmoqlar va tijorat platformalarining 
o'sib borishi munosabati bilan keng ko'lamli hi-
soblash narxlarining keskin pasayishi kuzatildi. 
Elektron iqtisodiyotning rivojlanishiga sezilarli 
ta'sir ko'rsatadi, biznes, davlat va jamoat tashki-
lotlari va har kimning shaxsiy hayotiga chuqur 
ta'sir qiladi. Rivojlanayotgan raqamli texnologi-
yalar, masalan, Interneti narsalari, sun'iy intel-
lekt va katta ma'lumotlar ulkan yangiliklarga olib 
keladi va yangi imkoniyatlar va muammolarni 
keltirib chiqaradi. Bunday sharoitda xavfsizlik 
masalalari juda muhim rol o'ynaydi[3].
Axborot xavfsizligiga bag'ishlangan max-
sus tadqiqotlar orasida R.I. Isaev, M.M. Karimov, 
R. Hamdamov, X.P. Xasanov va boshqalarning 
asarlarini alohida ta'kidlash mumkin.
Tadqiqot-
lar kompleks yondoshish, funktsional, dinamik 
va qiyosiy tahlillar, iqtisodiy va matematik, shu 
jumladan ekonometrik, modellashtirish, ekspert 
va prognozlash, sotsiologik so'rov va boshqalar-
ga asoslangan. 
Asossiy qism. 
Elektron tijorat barcha tar-
moqlar va tadbirkorlik subyektlarining jadal ri-
vojlanishiga yordam beradi, ularni nafaqat milliy, 
balki xalqaro savdo munosabatlarida teng hu-
quqli ishtirokchiga aylantiradi [6, c. 156]. Bizning 
sotsiologik so'rovimiz asosida elektron tijorat 
xizmatlaridan foydalanmaslik sabablari aniqlan-
di. Respondentlarning fikriga ko'ra, asosiy sabab 
xavfsizlik omili va ehtimol yuqori narxlar tufayli 
ushbu savdo shakliga ishonchning yo'qligi. Bu 
haqda respondentlarning 85,5 foizi ta'kidlagan. 
Ishonchsizlik, asosan, elektron tijorat mexaniz-
mini bilmaslikdan kelib chiqadi (75,3 %). Res-
pondentlarning deyarli yarmi Internetga ulanish 
imkoniga ega emas, uchdan bir qismi elektron 
tijorat xizmatlaridan foydalanish zarur deb hi-
soblamaydi. Elektron tijoratni tashkil etishda 
ahamiyatli narsa etkazib berish muammosi va 
uning narxi bo'lib, bu mahsulotning yakuniy nar-
xining oshishiga olib keladi. Hech qachon Inter-
net orqali tovar sotib olmagan respondentlardan 
bunday xatti-harakatlarning sabablari to'g'risida 
so'ralgan va bu sabablar quyidagicha taqsimlan-
gan: elektron tijoratga ishonchsizlik, elektron 
tijorat mexanizmini bilmaslik, Internetga kirish 
imkoniyati yo'qligi, narx omillarining ta'siri. 
Onlayn do'konlar va etkazib berish bilan bog'liq 
muammolar. 
Respondentlarning ko'pchiligi - 43,7% In-
ternetdan umuman foydalanmasliklari sababli 
tovarlar yoki xizmatlarga buyurtma bermagan-
lar, 85,5% elektron tijoratga ishonmaslik tufayli 
tovarlarni shaxsan sotib olishni afzal ko'rishadi 
va 75,3%. Internetda qanday va nimani sotib 
olishingiz mumkinligi haqida ma'lumotga ega 
emaslsr. Shunday qilib, virtual savdo-sotiqning 
afzalliklari to'g'risida xabardorlik yo'q, virtual 
bozorda tovarlar va xizmatlarga nisbatan 
ishonchsizlik, shuningdek elektron to'lovlarga 
nisbatan ishonch yo'qligi. Tadqiqot ishonchlilik 
va xavfsizlik elektron tijorat xizmatlaridan foy-
dalanuvchilar uchun eng muhim ko'rsatkich 
ekanligini aniqladi. Virtual muhitda operatsiya-
larning ishonchliligini ta'minlashda muhim ma-
sala elektron tijorat sub'ektlarining shaxsiy ma'-
lumotlarining xavfsizligi bo'lib, bu to'lov karta-
lari yordamida firibgarlikni minimallashtirishga 
yordam beradi va Internet-banking va mobil 
bankingga talabni oshiradi, bu esa hisobni ma-
sofadan boshqarish tizimini rivojlantirishga yor-
dam beradi. Chegaraviy hamkorlik masalalarini 
hal qilish kerak[7, c. 123]. 
Elektron tijoratning rivojlanishiga xalaqit 
beradigan muhim omillardan biri bu elektron, 
tijoratning barcha sohalarida axborot, reklama, 
marketing va tahliliy, savdo, shuningdek iste'-
molchilarni himoya qilish va axborotni himoya 
qilish xizmatlarini taqdim etadigan yagona 
ishonchli axborot resursining yo'qligidir. 
Elektron tijoratni rivojlantirishda eng mu-
him to'siq bu virtual muhitda bezovtalik bilan, 
o'g'irlik va firibgarlik tahdidini keltirib chiqara-
digan tarmoqdagi xavfsizlikning past darajasi, 
elektron tijorat xizmatlaridan foydalanuvchilar 
o'rtasida ishonchsizlik. 
So'nggi paytlarda mutaxassislarning diq-
qat-e'tiborlari elektron biznesning turli xil quyi 
tizimlarini o'rganishga qaratilmoqda. Biroq, ma-
halliy va xorijiy adabiyotlarda elektron tijorat-
ning rivojlanish darajasini o'lchashning yagona 
metodologiyasi mavjud emas. Elektron tijorat 
holatini tahlil qilish va baholash muammolari 
elektron tijoratning erishilgan rivojlanish daraja-
sini o'lchash usullarini tanlash bilan bog'liq; vir-
tual savdoning rivojlanish darajasini tavsiflovchi 
ko'rsatkichlar; ko'rsatkich kartalari tizimlari; 
ularni miqdoriy ifodalash va o'zaro muvofiqlash-
tirish usullari; baholash mezonlarini aniqlash [8, 
c. 328]. 
Tadqiqot elektron tijoratni rivojlantirish 
ko'rsatkichlari ro'yxatini aniqladi. Ekonometrik 
tenglamalar yordamida elektron tijoratning ri-
vojlanish dinamikasini bashorat qilish usullari-