Ученые записки университета имени П. Ф. Лесгафта. 2008. №4 (38). С. 42-45

ИҚТИСОДИЁТДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ

---

Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3 
167 
dan biri ishlab chiqilgan. Ekonometrik tenglama-
lar o'zaro bog'liq tenglamalar tizimiga birlashti-
rilgan. O'zaro bog'liq tenglamalar tizimi regres-
siya tenglamalaridan iborat bo'lib, ularning har 
birida argumentlar nafaqat izohlovchi (mustaqil 
yoki ekzogen) o'zgaruvchilar, balki boshqa teng-
lamalardan tushunarli (qaram yoki endogen) 
o'zgaruvchilardan iborat. Shunday qilib, tizimda 
bir xil o'zgaruvchilar bir vaqtning o'zida ba'zi 
tenglamalarga bog'liq, boshqalarida mustaqil 
bo'lgan deb hisoblanadi. 
Elektron tijoratni rivojlantirishni o'rganish 
natijasida aloqa sohasining manbalari quyidagi-
lardan iboratligi aniqlandi: Internet tarmog'idan 
foydalanuvchilar sonini tavsiflovchi ko'rsatkich-
lar; xalqaro axborot tarmoqlariga ulanish tezligi; 
operatorlar va provayderlar soni; domenlar soni 
elektron tijoratning texnik va texnologik tarkibiy 
qismidir. Elektron tijoratni rivojlantirishning iq-
tisodiy tarkibiy qismlari aniqlandi: aloqa xizmat-
laridan aholi daromadlari; AKT sohasiga investit-
siyalar hajmi; tijorat banklari tomonidan chiqa-
rilgan plastik kartochkalar soni; plastik kartalar 
bilan to'lovlarni qabul qilish uchun terminallar 
soni. Elektron tranzaktsiyalar xavfsizligi.uz do-
meni zonasida mavjud bo'lgan tahdidlar soni bi-
lan aniqlandi. Yalpi ichki mahsulotda savdo ulu-
shi elektron tijorat rivojlanishining mamlakat 
yalpi ichki mahsulotiga ta'sirini belgilovchi ko'r-
satkich sifatida qabul qilindi. Shunday qilib, res-
publikada elektron tijorat rivojlanishining miq-
doriy xususiyatlari bo'lgan asosiy ko'rsatkichlar 
aniqlandi. 
Un torta kuzatuv punktini olish uchun ma'-
lumotlar yarim yil davomida ishlatilgan. Umu-
man olganda, ko'rsatkichlar ijobiy tendentsiyani 
- o'sish va elektron tijoratning jadal rivojlanishi-
ga zamin yaratmoqda. Shu bilan birga, .uz domen 
zonasida faol tahdidlar ko'rib chiqilayotgan davr-
da 2,5 baravarga ko'paydi. Bu shuni ko'rsatadiki, 
elektron tijoratning o'sishi bilan bir qatorda, vir-
tual muhitda tahdidlar darajasi ortib bormoqda. 
Elektron tijoratning rivojlanish darajasi va 
dinamikasini belgilovchi omillar aniqlandi: tar-
moqning texnik jihozlanishi darajasi, AKT sohasi-
ga kiritilgan sarmoyalar, Internetdan foydala-
nuvchilar soni, shuningdek .uz domen zonasidagi 
faol tahdidlar soni. 
Chiziqli regressiya modellari (tenglamalar) 
qurilgan. Aslida, har bir tenglama bog'liqlikning 
chiziqli-logaritmik shaklini anglatadi. Chiziqli lo-
garitmik funktsiyalar modelning endogen o'zga-
ruvchisiga ekzogen o'zgaruvchining ta'sir daraja-
sini baholash uchun ishlatiladi. Logarifm koeffit-
sienti egiluvchanlik koeffitsientidir. 
Ularning logarifmlari ketma-ketligi ma'lu-
motlar seriyasidan hisoblab chiqilgan va ular 
uchun chiziqli regressiya tenglamalari hisoblan-
gan. O'zaro bog'liq tenglamalar tizimi quyida 
keltirilgan.
 
1. LTGDP = 4.68 + 0.94*LNEC 
2. LNEC = -4.8 + 0.1*LNIU + 0.07*LAS + 
0.033*LNDOM + 0.055*LINV - 1.3112*LNAT 
3. LNIU = 4.34 + 0.91* LAS+0.46*LOPER 
4. LAS= -4.044+1.45* LOPER+0.157*LNDOM 
5. LNDOM= 4.89+0.19* LINV+0.072* 
LNAT+1.072*LKOL 
6. LINV=-18.71+2.37*LDOH + 1.29*LNAT 
7. LKOL=-11.11-2.74* LNAT + 0.21*LNDOM 
8. LDOH=4.81+0.505*LNEC-1.44* LNAT 
9. LOPER=-5.945+0.154* LINV+2.29* LNAT 
bu erda LGDP yalpi ichki mahsulotdagi 
savdo aylanmasi, LNEC - elektron tijorat hajmi, 
LNIU - Internetdan foydalanuvchilarning taxmi-
niy soni, LKOL - har 1000 kishiga to'g'ri keladi-
gan Internetdan foydalanuvchilar soni, LAS – xal-
qaro axborot tarmoqlariga kirish tezligi, LNDOM 
-uz zonasidagi domenlar soni, LINV - AKT sohasi-
ga kiritilgan investitsiyalar hajmi, LNAT-uz do-
men zonasidagi faol tahdidlar soni; LDOH - aloqa 
xizmatlaridan olinadigan daromad. 
Birinchi tenglama YaIMdagi savdo ulushi-
ning 0,94 foiz darajaga ko'payishi elektron tijo-
ratning 1 foizga o'sishi bilan bog'liqligini ko'rsa-
tadi. Bu elektron tijorat rivojlanishining mamla-
kat yalpi ichki mahsulotiga qo'shayotgan ulkan 
hissasidir. Ikkinchi tenglama elektron tijoratning 
rivojlanishidagi asosiy omillarni tavsiflaydi. Ular 
orasida Internet tarmog'idan foydalanuvchilar-
ning taxminiy soni, xalqaro tarmoqlarga ulanish 
tezligi, .uz zonasidagi domenlar soni, AKT sohasi-
ga investitsiyalar va .uz domen zonasidagi faol 
tahdidlar sonida ifodalangan xavfsizlik mavjud. 
Barcha omillar orasida xavfsizlik elektron tijorat 
hajmiga eng yuqori ta'sir koeffitsientiga ega, 
ya'ni faol tahdidlar sonining 1 foizga ko'payishi 
elektron tijorat hajmining 1,3112 foizga pasayi-
shiga olib keladi. Shunday qilib, tarmoqdagi tran-
zaktsiyalar xavfsizligi elektron tijoratni rivojlan-
tirishga ta'sir qiluvchi eng muhim omil ekanligini 
ko'rsatish mumkin. Quyida omillarning bir-biriga 
bog'liqligini aniqlaydigan o'zaro bog'liq tengla-
malar tizimi mavjud. 
Elektron tijorat hajmining Internetdan foy-
dalanuvchilar soniga, shuningdek .uz domeni zo-
nasidagi faol tahdidlar soniga bog'liqligi quyidagi 
tenglama ko'rinishida keltirilgan: