Ultratovush usuli (ultratovushli rasxodometriya)

Ultratovush nurlatgichlari va qabul qilgichlarida pezoelektrik effekt hodisasi ishlatiladi (5.10-rasm). Pezoelektrik xossalarga kvarts kabi kristallik dielektriklar ega elektromexanik UT - nurlatgichi teskari pezoelektrik effekt hodisasiga asoslangan va quyidagi elementlardan tashkil topgan (5.11-rasm):
Elektrodlarga generatordan o'zgaruvchan kuchlanish berilganda Plastirifa cho'zilib, siqilib turadi. Chastotadan kuchlanishning o‘zgarish chastotasiga teng bo‘lgan majbuny tebranish vuiudga keladi. Bu tebranishlar tashqi muhit zarrachalariga uzatihb, mos chastotali mexanik to‘lqin hosil bo‘ladi. Nurlatgich muhit zarrachalari tebranishlarmmg amplitudasi plastinka teb nishlari amplitudasiga teng.
Ultratovushning xususiyatlaridan biri kichik tebranishlarda ham katta intensivlikdagi tebranishlarni o’tkazish imkoniyatidir. Chunki shu amplitudada energiya oqimmmg zichligi chastotaning kvadratiga proporsional bo‘ladi.
Ultratovush nurlanishining chegaraviy intensivligi nurlatg ch materialining xossalari va ulami ishlatish xususiyati o‘rta chastotali sohada UT generatsiya qilishda intensivlik diapazoni juda keng: IO'14 Vt/sm2 dan 0,1 Vt/sm gacha.
Ko‘p maqsadlar uchun nurlatgichdan mumkin bo‘lgan intensivliklardan ko‘proq intensivlik kerak bo'ladi. Bunday hollarda fokuslash qo‘llaniladi. 5.11-rasmda ultotovushni oleksielasdan yasalgan linza yordamida fokuslash ko‘rsatilgan. UT intensivliklarini olish uchun fokuslashning murakkab usullari qo'llaniladi. 0, 5 M li suvda 5 Vt/sm2 gacha intensivlikdagi ultratovush olish mumkin.
Elektromexanik UT-qabul qilgichlarida (5.10-rasm) ezoelektrik effekt hodisasi qo‘llaniladi. Bu holda UT toiqinlari ta sirida kristallik plastinkaning(l) tebranishilari yuzaga keladi. Bu tebramshlar natijasida (2) elektrodlarda o‘zgaruvchan kuchlanish hosil bo’lib, u (3) qayd qiluvchi sistema tomonidan qabul qilinadi
Ko‘p tibbiy asboblarda ul’tratovush tolqinlari generatorlari bir vaqtning o'zida qabul qilgich sifatida ham qo‘llaniladi.
О’zining fizik mohiyatiga ko‘ra UT tovushdan farq qilmaydi va mexanik toMqin xossalarini namoyon etadi. U tarqalganida muhit zarrachalarining zichlashish va siyraklashish sohalari hosil bo'ladi
UT va tovushning muhitlarda tarqalish tezliklari bir xil (havoda-340 m/s, suvda va yumshoq to‘qimalarda-1500 m/s). Lekin UT yuqori intensivligi va kichik uzunligi tufayli qator xususiyatlar vujudga keladi.
UT moddada tarqalganida tovush tolqini energiyasining boshqa turdagi energiya turlariga, asosan issiqlikka, qaytmas o‘tishi kuzatiladi. Ushbu hodisa tovush yutilishi deb ataladi. Zarrachalar tebranishi amplitudasining kamayishi va yutilish natijasida UT intensivligining kamayishi eksponensial xarakterga ega:
A=A0e'ah I=I0e-2ah (5.3)
bu yerda A, Ao-muhit zarrachalarining modda yuzasida va h-chuqurlikda tebranish amplitudalari; I, Io-UT toiqinlarining mos intensivliklari; a -UT-toiqinning chastotasiga, muhit temperaturasi
va xususiyatlariga bog‘liq boigan yutilish koeffitsiyenti.
Yutilish koeffitsiyenti - tovush to ‘Iqini amplitudasi “e ” marota-
ba kamayadigan masofaga teskari kattalik,
Yutilish koeffitsiyenti qanchalik katta boisa, muhit ultrato-
vushni shunchalik kuchli yutadi.
UT chastotasi ortganida yutilish koeffitsiyenti (a) ortadi.
Shuning uchun UT ning muhitda yutilishi eshitiluvchi tovushning yutilishidan ancha kо‘p bo ‘ ladi.
Yutilish koeffitsiyenti bilan bir qatorda UTning yutilish xarakteristikasi sifatida yarim yutilish chuqurligi (N) ishlatilib, u a ga teskari kattalikdir (N=0,347/a).
Yarim yutilish chuqurligi (N) shunday kattalikki, bu chuqurlikda UT-to ‘Iqinining intensivligi ikki barobar kamayadi.
Gazlarda, xususan, havoda ultratovush tarqalganida so‘nadi. Suyuqliklar va qattiq jismlar (ayniqsa monokristallar) ultratovushni yaxshi o‘tkazadi va ularda so‘nish ancha kam boiadi. Masalan, bir xil sharoitlarda suvda UT ning yutilishi havodagiga nisbatan 100 marotaba kam. Shuning uchun o‘rta va yuqori chastotali UT suyuqliklarda va qattiq jismlarda, past chastotali UT esa havo va gazlarda qoilaniladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Biofizika darslik (M.I.Bazarbayev) 2018
   
2. 
   Internet saytlari:1) https://uz.zahn-info-portal.de/wiki/Ultrasound
   
3. 
   https://dmclinic.uz/ultratovushli-terapiya-bilan-davolash/
   
4. 
   https://uz.wikipedia.org/wiki/Ultratovush_bilan_davolash