Умид бекмуҳаммад хива хонлиги архив ҳужжатларининг тадқИҚ Қилиниши

Россия империяси томонидан Хива хонлигининг босиб олиниши пайтида хон саройидаги мавжуд бўлган моддий ва маънавий маданиятга оид буюм ва ашёлар талон тарож этилгани Хоразмлик тарихчи Муҳаммад Юсуф Баёнийнинг “Шажарайи Хоразмшоҳий” асарида,шунингдек юқоридаги ҳарбий юришда кузатувчи сифатида қатнашган америкалик журналист -“Нью Йорк Жеральд” газетасининг мухбири Мак Гаханнинг “Окс соҳилидаги жанглар” китобида ҳаққоний тасвирлаб ўтилган.
Умид БЕКМУҲАММАД
ХИВА ХОНЛИГИ АРХИВ
ҲУЖЖАТЛАРИНИНГ ТАДҚИҚ ҚИЛИНИШИ
(А.Л.Кун,П.Иванов,М.Йўлдошевлар томонидан )
Умид Бекмуҳаммад (Бекимметов) 1975 йилда Хоразмда: Гурлан туманидаги Сахтиён қишлоғида туғилган. 1997 йилда Урганч Давлат Университетининг тарих факултетини тугатган. Меҳнат фаолиятини “Олтин Мерос” жамғармаси вилоят бўлимида референтликдан бошлаган. Шундан кейин матбуот ва бошқа соҳаларда ишлаган.
Умид Бекмуҳаммаднинг Ўзбекистон ва хориж матбуотида жуда кўп тарихий-публитсистик мақолалари, “Гурлан”, Гурлан тарихи”, “Тарихимизнинг теран тадқиқотчилари”, “Мозийнинг қора кунлари”, “Академикнинг гурунглари”, “Мозийдаги сирли ўлимлар”, “Ҳарбий ҳийлалар”, “Қатағон қурбонлари.Хотира.Хоразм вилояти”, “Қатағон қурбонлари.5-китоб”, “Навоийнинг армонлари”, “Хоразмга ошуфта кўнгиллар” каби 30 та китоби, “Хоразмга талпинган Пушкин” роман-эссеси нашр этилган..
1873 йил май ойида Россия империяси томонидан Хива хонлигининг босиб олиниши пайтида хон саройидаги мавжуд бўлган моддий ва маънавий маданиятга оид буюм ва ашёлар талон тарож этилгани Хоразмлик тарихчи Муҳаммад Юсуф Баёнийнинг “Шажарайи Хоразмшоҳий” асарида,шунингдек юқоридаги ҳарбий юришда кузатувчи сифатида қатнашган америкалик журналист -“Нью Йорк Жеральд” газетасининг мухбири Мак Гаханнинг “Окс соҳилидаги жанглар” китобида ҳаққоний тасвирлаб ўтилган.
Ана шу Хива юришида шарқшунос А.Л.Кун ҳам қатнашиб бевосита хон саройидаги талон тарож пайтида ноёб қўлёзма асарлар, хонлик архивига оид ҳужжатларни тўплаш ва уларни дастлаб Тошкентдаги ўзи ишлаётган Туркистон генерал губернаторлик маҳкамасига,кейин Санкт Петербургдаги Салтиков-Шчедрин номли давлат халқ кутубхонасига юбориш ишларига бошчилик қилади.
Шу ўринда бевосита Хива хонлари архив ҳужжатларининг тўпланиб сақлаб қолиниши, Санкт Петербургга юборилишида ташкилотчилик қилган Александр Льюдвигович Куннинг ҳаёти ва фаолиятига тўхталиб ўтсак.
Александр Людвигович Кун 1840 йилда ҳозирги Озарбайжоннинг Шамоғий шаҳрида ўқитувчи оиласида туғилганди.Уезд мактабида ишловчи унинг отаси 14 та тилни билар, онаси эса арман миллатига мансуб бўлиб,Эроннинг Табриз шаҳридан бўлган.Ёшлигида отаси сингари тиллларни ўрганиш ва тарих илмига қизиққан Александрнинг қувончи узоққа бормайди-эндигина 14 ёшга тўлганида ота-онаси вафот этади.Шундан сўнг отасининг илмли дўстлари Александрнинг иқтидорини сезиб, 1855 йилда уни ҳукумат ҳисобидан ўқиш учун Ставрополь губерниясидаги гимназияга юборишади.Гимназияни тугатган 1860 йилда эса у Санкт Петербург университетининг шарқ факультетига қабул қилинади.А.Л.Кун университетни тамомлагач, машҳур шарқшунос В.В.Григорьевнинг маслаҳати ва талаби билан дастлаб Оренбург генерал губернаторлига, у ердан эса 1868 йил 24 ноябрда Ўрта Осиёга юборилган.
Маълумки, бу пайтда Қўқон хонлигининг кўплаб ҳудудлари,Бухоро амирлиги забт қилинган, Хива эса навбатдаги нишон эди.Орадан кўп вақт ўтмади-1873 йилда Хоразм ҳам босиб олинди.Александр Людвигович ана шу Хива юришида Туркистон генерал губернатори К.П.Кауфман ёнида бирга бўлди.Босиб олиниш жараёнларидаги воқеаларнинг, уруш даҳшатларининг гувоҳи бўлди. 29 май куни Хива хонининг саройи талон-тарож этилгач эса у ердан А.Л.Кун қуйидаги ҳужжат ва буюмларни қўлга киритганди.
Бу ҳақда у 1873 йил 18 декабрда чоп қилинган “Туркестанские ведомости” газетасидаги “Хива сафари вақтида қилинган илмий иш” номли мақоласида шундай ёзади:” Хива экспедицияси вақтида мен қуйидаги илмий материалларни тўпладим: хон саройини мусодара қилиш вақтида шарқ қўлёзмаларидан иборат 300 китоб тўпланди, шулардан 129 таси сарлавҳалик 140 томдан иборат тарихий қўлёзмалар, 30 томдан иборат шарқ шоирларининг девонлари, 50 томдан иборат 40 та ҳуқуқий ва диний асарлардир.Бундан ташқари 18 тача “Қуръон” ва 50 та дарс китоблари ҳам тўпланди.Хон саройи мусодара қилинганида, қўлёзмалар билан биргаликда ҳужжатлар ҳам тўпланди.Бу ҳужжатларни икки гуруҳга бўлиш мумкин: биринчи гуруҳга хонликнинг даромадлари ва харажатларига доир дафтарлар ҳамда бир қанча вақф ва мулк ҳужжатларини, иккинчи гуруҳга хатлар ва дипломатик ёзишмаларни киритиш мумкин.Дафтарлар орасида пул солиқларига диор ёзувлар(солғут), закот дафтарлари ва Матмурод девонбегининг хон ҳужжатлари тўғрисидаги ҳисоботлари бор.
Сўнгра шу ҳужжатлар орасида Бухорода, Ғазалида,Истамбулда ва бошқа жойларда савдо-сотиқ ишлари билан яшаб турган хиваликларнинг хонга юборган илтимосномалари, низоларини ҳал қилиб бериш тўғрисида ёзилган имкониятномалар, бирор мансаб бериш тўғрисидаги илтимосномалар ва шу кабилар бор.Дипломатик ҳужжатлар орасида Ост-Индия генерал-губернатори Нарсбрукнинг хати,Туркия султонининг хатлари ва фармонлари, рус элчиси подполковник Данилевский билан Хива хони ўртасида тузилган аҳднома ҳамда Туркистон генерал-губернатори томонидан хонга юборилган бир неча мактуб бор”( ИВ АИ АН, Фонд 33, п 16).
Шарқшунос А.Л. Кун ана шу маънавий бойликларни Хивадан Тошкентга олиб келиб, айримлари билан тўлиқ, баъзиларининг эса мазмуни билангина танишиб чиқади.Табийки, олим бисотидаги кўплаб ҳужжатларни Петербургдаги Салтиков-Шчедрин номли Халқ кутубхонасига тақдим қилади, айримларини шарқшунос бўлгани боис танишиб чиқиш мақсадида ўзида олиб қолади.
Туркистон генерал губернатори К.П. Кауфман эса Халқ Кутубхонаси директори номига 1874 йил январида хат ёзиб унда шундай фикрларни билдирганди:
“ Ҳурматли Иван Давидович! Ўтган йилги Хива экспедицияси вақтида хон саройи мусодара қилинганида менинг ҳузуримда бўлган Надворний Советник Кун менинг топшириғимга биноан Шарқ қўлёзмаларини тўплаган эди.Ушбу мактуб билан илова қилинган рўйхатга биноан мазкур қўёзмалар коллекциясини юбориб, Император Халқ кутубхонасидан бу коллекцияни рус қўшинларининг 1873 йилдаги Хивада қозонган муваффақиятлари илм-фанга келтирган туҳфа тариқасида қабул қилинишини илтижо қиламан. Чин ҳурмат ва астойдил садоқат билан каминалари”( ИВ АИ АН Российский федерация Фонд 33, п 16 ).
Орадан икки йилча вақт ўтиб “Халқ кутубхонасининг 1876 йилги ҳисоботи” да бу ҳақдаям тўхталиб ўтилади: “Кутубхонанинг фахрий аъзоси генерал-адъютант К.П.Кауфман Ўрта Осиё хонларининг ҳужжатлари ва ёзмалари тўпламини совға қилиб юборди, бу ҳужжатлар ва ёзмалар Искандаркўл,Шаҳрисабз ва Хива экспедициялари вақтида тўплангандир”.
Хуллас,А.Л. Куннинг хизматлари боис Россия шарқшунослиги катта маънавий бойликка эга бўлди.Александр Людвигович Кун эса 1876 йилдан 1882 йилгача Туркистон генерал губернаторлигининг мактаблар бош нозири бўлиб ишлайди.Яъни ташкил қилинган рус-тузем мактаблари фаолияти билан шуғулланади ва давр талабига кўра, бундай мактабларни янада кўпайтириш имкониятларини излайди.
Туркистон генерал губернаторлиги маҳкамасида ишлаётган А.Л.Кун 1882 йилда Петербургга юборилиб, у ерда бир оз ишлайди.Маълумки, бу пайтда унинг Хива юришидан олиб келинган ҳужжатларнинг кўпчилик қисми Петербургдаги Давлат Халқ Кутубхонасида сақланаётганди.Хивадан олиб келинган ва Тошкентда ўрганиш ниятида олиб қолган ҳужжатларнинг иккинчи қисмини А.Л.Кун ўзи билан бирга Санкт Петербургга олиб келиб квартирасида ўқиб ўрганиш мақсадида сақлаб қўяди.
Аммо у Санкт Петербургда озгина вақт фаолият кўрсатгач, Вильно шаҳридаги маориф округи нозирининг ёрдамчиси вазифаси ишга юборилади.Бироқ шарқшунос сифатида пойтахтда ишлашни маъқул топган, бевосита Хоразмдан олиб келинган ҳужжатларни тадқиқ қилишга эндигина имкон топаётган А.Л Кун ўзининг бу ишга тайинланганидан норози эди.У бу ҳақда 1886 йил 4 июлда шарқшунос В.В.Стасовга юборган хатида “мени шарқшунос сифатида дастлаб Оренбургга ишлатишга ваъда берган эдилар,лекин ваканция йўқ деган баҳона билан Вильнога юбордилар” дея ёзади.Шарқшунос сифатида В.В. Стасов ҳам Вильнога хат жўнатиб А.Л.Кун қўлида қандай ҳужжатлар борлигига қизиқади.
А.Л.Кун эса В.В.Стасовга шундай мактуб ёзиб юборади: “1876 йилга қадар мен Искандаркўл,Шаҳрисабз,Хива ва Қўқон ҳарбий сафарларида марҳум К.П.Кауфман ҳузурида коллекционер сифатида қатнашганман. Халқ кутубхонасидаги қўлёзмалар ва Фанлар академиясида сақланаётган лингвинистикага доир материаллар менинг ўша ҳарбий сафарларда қатнашганлигимни исботловчи материаллардир.Меним қўлимда Хива хонларининг тўлиқ тарихи, шарқ қўлёзмалари, қадим замонлардан тортиб то 1873 йилга қадар бўлган воқеаларни баён қилган қўлёзмалар бор.Лекин буларнинг ҳамммаси Петербургда сақланмоқда ва шу сабабдан мен улар ҳақида маълумот беролмайман”.
Демакки,Вильнода ишлаётган А.Л. Куннинг ўзи юқорида таъкидлаб ўтган, тўплаган материаллари Санкт Петербургда қолганди.1888 йил 24 октябрда шарқшунос А.Л.Кун 48 ёшида Вильно шаҳрида вафот этади.Унинг вафотидан кейин Санкт Петербургдаги квартирасида сақланаётган шахсий архивининг анчагина қисми Фанлар Академиясининг Санкт Петербургдаги Осиё музейи ихтиёрига,шунингдек Россия Фанлар академиясининг Санкт Петербургдаги моддий маданият тарихи институтига топширилади.
Шу тариқа А.Л.Кун тўплаган Хива архиви учта илмий маърифий ташкилотда:
1.Салтиков Шчедрин номли халқ кутубхонасида;
2.Осиё музейида;
3.Санкт Петербургдаги шарқшунослик институтида ҳозирда ҳам сақланяпти.
Бундан ташқари, шарқшунос А.Л.Куннинг айрим шахсий ҳужжатлари, илмий меросига оид баъзи манбалар эса моддий маданият тарихи институтининг № 19 фондида сақланмоқда.
Академияга қарашли “Меланж Азиатик” журнали 1890 йилда А.Л.Кун коллекциясидаги қўлёзмаларнинг рўйхатини эълон қилади.
А.Л.Кун ҳаёти ва фаолиятига назар ташлаб шуни айтиш мумкинки, у шарқшунос сифатида 1873 йилги юришда тўплаган маънавий бойликлар, хонлик архив ҳужжатларининг тўпланиб Россия империяси пойтахтига олиб кетилишига бошчилик қилди.Аммо 1876 йил-1882 йилларда Туркистон генерал губернаторлигида, кейин эса Вильно шаҳрида мактаблар нозири бўлиб ишлагани боис, гарчи мутахассислиги шарқшунос бўлсада Хива хонлиги архив ҳужжатларини тўлиқ тадқиқ қилишга улгурмади.
Фақатгина Хивадан олиб кетилган ҳужжатларни тавсифлаб, уларни икки гуруҳга ажрата олди:
1.Хонликнинг даромадлари ва харажатларига оид дафтарлар ҳамда бир қанча вақф ва мулк ҳужжатлари;
2.Хива хонларининг бошқа давлат раҳбарлари билан ёзишган дипломатик ёзишмалари ва хатлари.
Шу тариқа етук шарқшунослар томонидан истиқболли тадқиқотчи сифатида эътироф этилган А.Л.Кун айнан ўз мутахассислиги билан боғлиқ бўлмаган муассаларда ишлагани сабаб, юқоридаги ҳужжатларни тадқиқ қилишга улгурмай 48 ёшида вафот этади.Ўйлайманки, агарда у узоқ умр кўриб, яна ҳаёт кечирганида ўзи олиб келган архив ҳужжатларинигина эмас, кўплаб қўлёзма асарларни ҳам тадқиқ қилиш билан шуғулланарди.
А.Л.Кун Хивадан олиб келиб ўз уйида сақлаган ва вафотидан кейин Санкт Петербургдаги Осиё музейига топширган ҳужжатларнинг бир қисмини шарқ қўлёзмалари бўйича етук мутахассис,1880-1916 йилларда 36 йил ушбу музейга раҳбарлик қилган К.Г.Залеман томонидан рўйхатга олинганди.Лекин қўлёзмаларнинг мазмуни ўқиб аниқланмади.
Чунки қўлёзмалар Хива хонлари архиви эканлигини, профессор Муҳаммаджон Йўлдошевнинг айтиши бўйича,“ҳеч ким билмади”.Шундан кейин Осиё музейида сақланаётган ушбу материалларнинг айримлари Фанлар Академиясининг Петербургдаги Шарқшунослик институтига ўтказилди ва мазмуни ўқиб аниқланмаган қўлёзмалар тариқасида кейинги вақтларгача рўйхатга олинмай, фондда сақланиб келаверди.
Бу қўлёзмалар Санкт Петербургдаги Шарқшунослик институтида узоқ вақт сақланди ва шу давр ичида ушбу материаллар билан кўпгина атоқли олимлар юзаки танишиб чиқди.
Бунга А.Л.Кун тўплаган араб ёзувидаги қўлёзмаларни ўқиш жуда қийин бўлганлиги,қолаверса 20 асрнинг бошидаги давр алғов-долғовлари, ижтимоий сиёсий вазиятнинг ёмонлиги туфайли шарқшуносларнинг кўпчилиги А.Л.Кун тўплаган қўлёзма ва ҳужжатларга эътиборсиз қараганлиги сабабли,уларнинг мазмуни аниқланмай қолаверди.Шу тарзда бу материалларнинг мазмунини аниқлаш узоқ вақтларгача биринчи даражадаги илмий муаммо бўлиб келди.
Шу ўринда А.Л.Кун томонидан 1873 йилда тўпланган Хива хонлиги архив ҳужжатлари то хонлик ташкил топган 1511 йилдан, ёки пойтахт Вазир,Урганч шаҳарларидан кейин Хивага кўчирилгандан буён сақланаётган тўлиқ ҳажмдагиси эдими деган савол туғилади.
Россия шарқшунослари орасида етук арабшунос, туркшунос сифатида танилган,шунингдек ўзбек, тожик, араб ва форс тилларини билган ва маҳаллий аҳоли орасида Искандар тўра дея номланган Александр Людвигович Куннинг ўзи бу ҳақда шундай ёзганди:
“..Ҳужжатлар тўплами ҳар қанча қизиқарли бўлса ҳам, лекин бу ҳужжатларнинг фан учун бўлган аҳамиятини эътиборга олганда: биринчидан, шу ҳужжатларнинг тўлиқ эмаслигига-кўп ҳужжатлар йўқ бўлиб кетганлигига ва номаълум кишилар олиб кетганлигига ва иккинчидан, бу ҳужжатлар фақат кейинги вақтларга доир қизиқарли материаллардан иборат бўлганлигига афсусланмаслик мумкин эмас.
Бу ҳолнинг иккита сабаби бўлиши мумкин: руслар яқинлашиб келаётганлиги тўғрисида хабар олиниши билан саройда умумий саросималик бошланган, иккинчидан, мусулмон хонликларида ёзма ҳужжатларни сақлаш одати йўқ эди.Ҳар бир хон ўлганидан кейин саройда бўлган мулкнинг ҳаммаси меросхўрлар ўртасида тақсимланиб олинар эди, давлат архивлари ёки шундай ҳужжатлар сақланадиган бошқа жойлар хонликларда бўлган эмас” (“Поездка по хивинскому ханству в 1873 г” Известия Русск.Географ. обшества, т,Х, СПБ, 1874, 58 бет). Табиийки,А.Л.Куннинг ўзи топган архив тўғрисида берган маълумотлари шубҳасиз тўғридир.
Яъни,ана шу маълумотларидан кўринадики,1873 йилдаги Хива босқинида А.Л.Кун тўплаган архив ҳужжатлари хонликнинг асрлар давомидаги тўлиқ давлат ҳужжатлари эмасди.
1868-1882 йилларда 14 йил Ўрта Осиёда хизмат қилган А.Л.Кун етук шарқшунос бўлсада,Туркистон генерал губернаторлик маҳкамасида ишлагани боис илмий фаолият билан тадқиқотчи сифатида шуғулланмаган. Шу боис унинг баъзи фикрлари, жумладан, шарқ хонликларида ҳужжатларни сақлаш одати йўқ, деган фикрларига қўшилиш қийин.
Чунки, 1830-32 йилларда Оллоқулихон Тошҳовли саройини қурдирган пайтида хонлик архивини муҳофаза қилишга алоҳида аҳамият бериб, махсус бўлмалар ажратади.Баёнийнинг “Шажарайи Хоразмшоҳий” асарида ёзилиши бўйича, архив ҳужжатлари хазинада сақланиб келган.Саройда архив материаллари алоҳида бинода, махсус ажратилган кишиларнинг назорати остида тартиб билан жуда пухта сақланиб келган бўлиб, ҳар бир дафтар рақамланган.
Эҳтимол, қадимги даврларда хонликларда ҳужжатларни сақлаш анъанаси бўлмагандир.Шарқда архивларни сақлаш одати бўлмаган эди, деган фикр ўша вақтда кўп тарқалганлиги сабабли,1873 йилги Хива юриши пайтида А.Л.Кун саройда юз берган тартибсизлик таъсири остида қолиб, топилган ҳужжатлар билан чуқурроқ танишишга улгура олмай шу фикрни айтганлиги эҳтимолдан узоқ эмас.Қолаверса, биз тилга олган А.Л.Куннинг мақоласи 1874 йилда чоп этилганди.
Бундан ташқари, Кауфман армияси штабида хизмат қилган А.Л. Кун ҳужум қилиб бораётган қисмларнинг олдинги сафида эмас эди.Ана шунинг учун ҳам у саройга биринчи бўлиб кирмасдан, балки бирмунча кейинроқ кирган, бу пайтда эса, хон ва унинг мулозимлари қочиб кетган, саройнинг ичига юзлаб кишилар кириб чиқган эди.Ана шу сабабли хон ва унинг аъёнлари ташлаб кетган саройга тасодифий кишилар “саройдаги саросималикдан” фойдаланиб, у ерда қимматбаҳо нарсалар топиш мақсадида ёки бошқа мақсадлар билан кириб-чиқиб юрганлар.Шунинг учун ҳам А.Л.Кун қўлига тушган архив ҳақиқатан ҳам бетартиб ҳолда бўлган ва бир қисми талончилик натижасида йўқолган бўлиши мумкин.
Хўш, йўқолишга сабаб нимада?
Бу ҳақда кейинчалик Хива хонлар архивини тадқиқ қилган профессор Муҳаммаджон Йўлдошев шундай фикр билдиради: маълумки, вақф ерлар, молу мулк даъвосига доир қози ёки қуўбеги ва бошқа амалдорларга тегишли ҳужжатлар ҳам хон саройида сақланган.Баёнийнинг “Шажарайи Хоразмшоҳий” асарида ёзилиши бўйича, саройни забт этган Рус генерали Головачёв отряди саройдан чиқиб кетганидан кейин, бир тўда оломон саройга бостириб кирган ва Головачёвдан қолган нарсаларнинг ҳаммасини олиб кетган.
Хўш,оломон томонидан йўқотилган нарсалар, ёки ҳужжатлар нима бўлиши мумкин?Уларни йўқотишдан ким манфаатдор эди?
Манфаатдорлар фақат саройдаги кундалик харажатлар ёзилиб борган ва энг кейинги вақтларга доир бўлган ҳужжатлар билан ёки даромадлар тўғрисидаги, ёхуд бошқа мансабдор шахсларнинг даромадлари тўғрисидаги ҳужжатлар билан, ё бўлмаса солиқ тўловчиларнинг рўйхатлари билан қизиқишлари мумкин эди.Бирор нарсани олишга ёхуд бирор ҳодисанинг изини йўқ қилиб юборишга интилган, ўзларининг фош бўлишларидан қўрққан манфаатдор кишиларгина(ёки шу кишиларнинг ёлланма одамлари) саройда рўй бераётган воқеалардан фойдаланиб қолмоқ учун мазкур ҳужжатларни ўғирлаб кетишлари мумкин эди.Бундай манфаатдор кишилар ўзларининг қадим ўтмишдаги боболарига доир харажатлар ёки даромадлар маълумотларига қизиқмас эдилар.Улар кўпроқ ўзларига доир маълумотлар билан, ўз ҳамшаҳарлари,ҳамқишлоқларига ёки қариндош-уруларига доир материаллар билан қизиқардилар.
Масалан, Хива архивида Қушбеги томонидан аҳолидан олинган солғут( ердан олинадиган пул солиғи) рўйхатининг йўқлиги тасодифий бўлмаса керак.Шунингдек,А.Л. Кун тўплаган А-257 рақамли қизил чарм муқовали дафтарнинг айрим варақлари юлқиб олинган, ёзувсиз тоза саҳифаларни эса ҳарбий сафар қатнашчиларидан бири кундалик хотираларини ёзиб бориш учун ишлатган..
Архивдаги ҳужжатларнинг тили ҳозирги ўзбек адабий тилига кам ўхшаш бўлиб, дафтарларда шартли сўзлар билан ёзилган маълумотлар кўп.Чунки бу маълумотлар дафтарларга тадқиқотчиларнинг ўқиши учун ёзилмасдан, балки тор доира кишилар учун битиларди.Бу дафтарларни ёзган мирзолар ўзлари ёзган ёзувлар хоннинг шахсий маҳкамаси ёки бирор бўлимдаги сирлардан воқиф бўлмаслик учун, ҳатто ўз замондошлари ёхуд шериклари ҳам ўқий олмайдиган ёзувлар бўлиб чиқишига ҳаракат қилганлар.Яъни,хонлик ҳужжатлари сир сақланиши учун атайин ўзларигина ўқий оладиган қилиб ёзишган.Бошқалар эса уларнинг ёзувига тушунмаган.
Ўзи тўплаган ҳужжатларни тўплаб дастлаб улар билан танишган А.Л. Кун бу ҳақда шундай ёзганди: “Бундан ҳам чалкашроқ ёзувни топиш қийин.Дафтарларда нималар ёзилганлигини бошқа девонлардан(котиб-мирзолардан) илтимос қилиганимда улар ёзувга тушунмай ўқиб бера олмадилар”.
Айнан, шу сабабдан ҳам ҳужжатлар А.Л. Кун томонидан Санкт Петрбургга олиб кетилиб музей ва халқ кутубхонасига тобширилгач, анча вақтгача ёзувларга тушуниш қийинлигидан Хива хонлиги архиви тадқиқотчилари эътиборидан четда қолиб кетаверди.
Бироқ А.Л.Куннинг Хоразмдан тўплаб олиб кетган коллекцияси шарқшунослик учун чинакам бебаҳо маънавий бойлик эди.Бу маънавий бойликдан унумли фойдаланиш ва тадқиқ қилиш А.Л.Кундан кейин иккинчи бўлиб Павел Пётрович Ивановга (1893-1942)ва учинчи Муҳаммаджон Йўлдошевга насиб қилди.
Павел Пётрович асли Сибирнинг Ишим дарёси бўйидаги рус қишлоғида 1893 йилда туғилган бўлиб, отаси Пётр Иванов ҳарбий хизматни Тошкентда ўтаб қайтганди.Бироқ Сибирда оиласининг моддий қийинчиликлари кўпайгач, ўзи хизмат қилган ўлкага бориб яшашни афзал кўради ва Тошкентга кўчиб келиб темир йўл устахонасида ишлайди.Шу тариқа Сибирлик ишчининг ўғли Павел Тошкентдаги ўқитувчилар семинариясида таҳсил олиб, маҳаллий халқ тили, урф одат,анъаналарини ўрганади.Семтнарияни битгач Санкт Петербургдаги шарқ тиллари институтида ўқийди ва араб, форс, турк тилларини мукаммал ўрганади.
В.В.Батрольд, Я.Ю.Якубовскийларнинг илмий маслаҳатлари ва уларнинг қўллаб қувватлаши билан Павел Пётрович Иванов Ўрта Осиёдаги илмий экспедицияларда қатнашди ва тўплаган маълумотлари асосида “Сайрам”, “Иссиқкўл ҳавзасидаги моддий ёдгорликлар тарихи”, “Ўрта Осиёда тоғ-кончиликнинг ривожланиш тарихи” номли асарларини яратди.Кейинчалик эса жўйбор шайхлари, ҳамда қорақалпоқлар тарихига оид асарларини ҳам нашр этдирди.
1936 йилдан бошлаб эса П.П.Иванов Салтиков-Шчедрин номидаги халқ кутубхонасида сақланаётган Хива хонлигининг архив ҳужжатлари бўйича тадқиқотлар олиб боради.Уч йил давомида Павел Пётрович Иванов А.Л. Кун топиб келтирган Хива хонлигига оид дафтарларни қисқача тавсифлаб, улардан парчалар берган ҳолда 1939 йилда “Архив хивинских ханов Х1Х в” номли китобини нашр этдиради.
П.П.Иванов асарида кўрсатилган дафтарларнинг рақамлари тарихчининг ўзи қўйган рақамлардир.Ушбу рақамлар Салтиков-Шчедрин номидаги Халқ кутубхонасида қўлёзмаларнинг коллекциялари ёки архивлар рўйхатга олинган вақтда қўйилган ҳисобот рақамларидир. Масалан, П.П.Иванов асарида баён этиб ўтилган 22-рақамли дафтар Хива хонлари саройида 13 / 1 рақами билан, 88 /2 рақамли дафтар хон саройида 2-рақам билан, 70 /3 дафтар саройда 4-рақам билан юритилган.
Хива хонлари архиви билан тўлиқ таниши имкониятига ва тадқиқ қилишдек заҳматли, машаққатли ва шарафли ишда П.П.Ивановнинг хизмати жуда катта бўлиб, у биринчи бўлиб илм аҳлларининг эътиборини архивга жалб қилди ва топилган материалларни тизимга солди.У ўз асарида дафтарларнинг мазмунини қисқача баён қилиб берди ва шарқшуносликга ғоят катта хизмат кўрсатди.
Павел Пётрович Иванов ўзининг Хива хонлиги архив ҳужжатлари билан қай тариқа шуғуллангани ҳақида шундай ёзганди: “Ленинградда 1936 йили Салтиков-Шчедрин номли кутубхонада қўлёзмалар устида ишлаётиб, бўлим бошлиғи И.А.Бегловга Ўрта Осиё, қисман Шарқ қўлёзмалари ҳақида сўраб қолдим.Ўшанда менга катта боғламдаги кип қоғозларни кўрсатди.Иккита бўлмани эгаллаб турган бу қоғозлар букламларда сақланаётган тўлиқ ишланмаган шарқ тилларидаги ёзувлар битилган дафтарлар эди.Мен қисқа бир вақтда баъзиларини кўздан ўтиргач кўзларимга ишонмасдим.Негаки бу 120га яқин дафтар бўлиб, Хива давлат архиви эди”.
Ёзувлар битилган дафтарлар билан танишиб чиқгач,ҳужжатларнинг даврийлиги 1237 ҳижрий, милодий 1822 йилдан 1872 йилгача бўлган ,умумий ҳисоблаганда 50 йиллик даврни қамраб олган Хива хонлари архиви эди.
Павел Пётрович Ивановнинг ҳисоблашича, дафтарларнинг кўпчилиги Хива ўзбек тилида бўлиб,19 асрнинг 20 йилларига тегишли 8 та, 1830 йилларга оид 2 та, 1840 йилларга доир 15,1850 йилларга оид 28 та,1860 йилларга тегишли 12 та, 1870-72 йилларга оид 15 та дафтар эди ва уларни Иванов шарқшунос тарихчи сифатида тадқиқ қилиб чиқади.
Агар ушбу хонлик архив ҳужжатлари юритилган дафтарларни бевосита хонлар билан боғлайдиган бўлсак,Муҳаммад Раҳимхон 1,Оллоқулихон(1825-1842),Раҳимқулихон (1842-45),Муҳаммад Аминхон(1845-1855),Сайид Муҳаммадхон (1855-64) ва Сайид Муҳаммад Раҳимхон 2 ҳукмдорлигининг 1864 йилидан 1872 йилигача бўлган даврига оид хон фармонлари, ер-мулк эгалиги,сарой кирим-чиқимларига оид ҳужжатлар эканлигини билиш мумкин.
Профессор Павел Пётрович Ивановнинг таъкидлашича, “архивни кўриб чиқиб, унга характеристика бериш ва туркумлаштиришдан олдин таъкидлаш жоизки, бу ҳужжатларни етарлича тасниф қилиш мумкин ва қандай шароитда қилинади ва бундай саволларга биратўла жавоб бериш мушкул.Чунки, бизга Хива хонлигида бундай давлат ҳужжатлари билан иш юритиш тизими номаълум ҳамда ундаги махсус терминологияни ўрганиб чиқиш лозим.
Яна шуни таъкидлаш зарурки, биз қўлимиздаги Ўрта Осиё хонликларидаги ҳужжатлар билан ишлашда иш юритиш тартиблари молиявий ҳисобот юритиш, расмий ёзувларни қандай шаклда олиб бориш билан ҳозиргача деярли ҳеч ким шуғулланмаган.Хонлик архиви тадқиқотчилари учун қўл етмас даражадаги мураккаб ва мавҳум ҳолат”, деган фикрни билдиради.
Аммо Павел Пётрович Иванов қунт билан олиб борган изланишлари сабаб, хонлик архиви бўйича тадқиқотларни олиб бориб, “19 аср Хива хонлиги архив ҳужжатлари” номли асарини ёзиб нашр этдирди.
Афсуски, серғайрат тарихчи ,профессор П.П.Ивановнинг 1942 йилдаги бевақт вафоти натижасида бу иш тўхтаб қолди ва анча йилларгача ҳеч ким давом этдирмади.Бироқ у А.Л.Кун тўплаган, танишган, аммо тадқиқ қилишга улгурмаган Хива хонлиги архив ҳужжатларини ўз имконияти даражасидан келиб чиқиб ўрганди ва шу мавзу бўйича асар ёзиб қолдирган ҳолда, унга илмий ва умрбоқий ҳаёт бағишлади.
А.Л.Кун тўплаган,П.П. Иванов давом этдирган савобли илмий ишни чидам билан тадқиқ этиш учинчи бўлиб Муҳаммаджон Йўлдошевга насиб этди.
Муҳаммаджон Йўлдошев гарчи Фарғона вилоятининг Бешариқ туманида 1904 йилда туғилган бўлсада, унинг илмий фаолияти, қизиқишу интилишлари Хоразм мавзусида эди.Унинг ёшлиги 1920 йиллардаги алғов-далғовли даврга тўғри келсада, илмга интилгани боис Ўрта Осиё Университетини 1928 йилда тугатди.Бироқ бирданига илмий иш билан шуғулланмай,1929-30 йилларда Тошкент округ партия комитетида , ВКП(б) МК Ўрта Осиё бюросида ,1933-35 йилларда Украина Компартияси МКда бўлим мудири сифатида фаолият кўрсатди.1935-37 йилларда эса Москвадаги Қизил Профессура институтида тингловчи бўлди.Ўқишни тугатиб келгач,1937-40 йилларда Тошкент шаҳар ва вилоят партия комитети котиби, 1940-42 йилларда республика маориф халқ комиссари бўлиб ишлади.Шу билан бирга “Ўзбекистон коммунисти” журналининг бош муҳаррири, Иттифоқ Фанлар Академияси Ўзбекистон филиали тил, адабиёт ва тарих институтининг директори бўлиб фаолият кўрсатди. Уруш авжига чиққан 1942-45 йилларда эса Оренбургга юборилиб, Бугуруслан ўқитувчилар институти ва 1945-48 йилларда Мордва педагогика институтларида директорлик қилди.Шундан сўнг Москвага бориб 1948-51 йилларда фанлар академиясининг шарқшунослик институтида катта илмий ходим, 1951-56 йилларда Ленинград Давлат Университетида доцент, 1956-61 йилларда эса ЎЗКП( б) МК ҳузуридаги партия тарихи институти директори сифатида меҳнат қилди.
Бундай назар солсангиз Муҳаммаджон Йўлдошевнинг умр йўли турли даражадаги мансабларда ўтгандек.Аммо у илм билан шуғулланишни канда қилмади.Араб ёзувини ва тилини яхши билганидан эски қўлёзмаларни тўплаш, уларни тадқиқ қилишга вақт топаолди.Бу борада дастлаб номзодлик, 1953 йилда бўлса “Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши” мавзусида докторлик дисссертациясини ёқлади. Фақат 1961 йилдан кейингина ЎЗФА шарқшунослик институтида бўлим мудири, профессор сифатида ёшларга устозлик қилиш билан бирга илмий тадқиқотларини давом этдирди.Шулар асосида эса “Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши”, “К истории торгових и посольских связей Средней Азии с Россией в 16-17 вв”, “К истории крестьян Хиви 19 в” , “Хива хонлиги архив ҳужжатлари” номли монографиялар яратди.
Маълумки, академик В.В.Бартольд айтганидек, “мусулмон оламида тарих ҳеч бир жойда бевосита архивдан олинган ҳужжатлар асосида ёзилган эмас”.Бу ҳақда академик И.Ю.Крачковский ҳам таъкидлаб,” шарқ тарихчилари олдидаги жиддий қийинчилик булар текширган мамлакатларнинг ички ҳаётини тасвирловчи ҳужжатлардан фойдаланиш имкониятининг йўқлиги эди”.
1951-56 йилларда Ленинград шаҳрида яшаб, университетда доцент сифатида фаолият кўрсатган Муҳаммаджон Йўлдошев А.Л.Кун тўплаган ва уни тадқиқ қила бошлаган П.П.Ивановнинг ишини учинчи бўлиб давом этдирган ҳолда, олиб борган тадқиқотлари билан Шарқ ҳаётидаги бутун бир тарихий даврни янгича ёритишга муваффақ бўлди.
Жами ўн бир минг варақдан иборат А.Л. Кун тўплаган ва Салтиков Шчедрин номидаги халқ кутубхонасида ҳамда Осиё музейида сақланаётган хонлик архив ҳужжатларини тавсифлаш ва текшириш, таржима қилиш табиийки осон бўлмади.Бунга М.Йўлдошев йиллар давомидаги сабр матонати эвазига эришди.
Натижада архив материаллари воситаси билан,Х1Х асрда Хивада йирик феодал ер эгалигининг қандай таркиб топганлиги ва ердан кимлар фойдаланганлиги, аниқроғи кимларга тегишли бўлганини аниқлашга муваффақ бўлди.Унинг тадқиқича,бутун хонликдаги ерларнинг 10/ 9 фоизи катта ер эгаларининг қўлида бўлган.
Муҳаммаджон Йўлдошев изланишлари асосида Хива хонлигида катта ер эгалиги кўчманчи оқсуякларга қарашли ерларни мусодара қилиш натижасида вужудга келди деган нотўғри нуқтаи назарни рад этиб, ўтроқ феодаллар зўрлик ва босқинчилик билан ерларни бевосита ишлаб чиқарувчилардан тортиб олганликларини исботлайди.
Профессор М. Йўлдошев ўз асарларида ҳақиқий ҳужжатларга таяниб, тарих фанида биринчи марта Х1Х асрда хонликдаги аграр тузумни ва феодал жамиятнинг тузилишини мукаммал баён қилиб беради, кенг халқ оммасининг ҳаётини, Хоразм қишлоқларидаги мураккаб ижтимоий табақаланиш жараёнини, деҳқонлар табақасини, турли табақаларнинг қўлида қанча ер бўлганлигини кўрсатиб беради.
Хуллас,Муҳаммаджон Йўлдошев А.Л. Кун тўплаган,П.П.Иванов давом этдирган илмий тадқиқотни давом этдирди.Афсуски, унинг 1985йилдаги вафотидан сўнг, Хива хонлигининг архив ҳужжатларини ўрганиш билан кейинги даврда ҳеч бир тадқиқотчи шуғулланмади.
Ҳозирда 1873 йилда Хивадан олиб кетилган хонлик архив ҳужжатлари, қўлёзма асарлар, шунингдек А.Л.Куннинг шахсий фонди, улар ичидаги айрим Хоразм тарихига оид манбалар Санкт-Петербургдаги Салтиков-Шчедрин номидаги халқ кутубхонаси ва Осиё музейидаги,шарқшунослик институтидаги, моддий маданият тарихи институтидаги қўлёзмалар ўз тадқиқотчиларини интизорлик билан кутиб ётибди…