Umumbashariy ekologik muammolar

Suv zaxiralarini nazorat va muxofaza kilish. Okova suvlarni tozalash uslublari

Suvlarning ifloslanishi deganda uning kimeviy tarkibi, fizik xossalarining sanoat, komunal, kishlok xujaligi, chorvachilik korxonalaridan tushadigan chikindilar, transport vositalari korxonalaridan tushadigan neft` va moylovchi maxsulotlar, usimlik, xayvonot koldiklarini aralashuvi ta`sirida uzgarishi tushuniladi.

Xar yili dune okeanlariga 10 mln.tn. neft` va uni ifloslantiruvchi moddalarning 71 foizini dare suvlari keltiradi. Shundan: 2-3 mln.tn. kurgoshin birikmalari, 2 mln. tn marganec, 6,5 mln. tn. fosfor birikmalari, 320 mln.tn. temir birikmalaridir. Urtacha kuvvatga ega bulgan bitta kogoz kombinati axolisi 2 mln. kishisi bulgan shaxar okova suvga teng mikdorda chikindiga ega. Avtotransport korxonalari gaz va neft` maxsulotlarini kayta ishlash korxonalari ochik suv xavzalarini neft` maxsulotlari bilan ifloslantiradi.
1 tn neft` maxsuloti 12 km 2 suv yuzasida moy pandasini xosil kilib suv tarkibida erigan kislorod mikdorini kamaytiradi va tirik organizmlarni kirilib ketishiga sabab buladi. suv xavzalariga okazilaetgan zaxarli va zaxarsiz moddalarning mikdori belgilangan me`erdan ikki sutka davomida 20-29 barobar ortsa shu moddalar mikdori 8 soat davomida 30-45 barobar eki ularning mikdori 50 barobardan oshgan takdirda korxonada favkulotda xolat xisoblanib.
Iflos okova suv tarkibida asosan erigan, aralashgan organik moddalar, koncerogen zaxarli moddalar: mish`yak, cianid, xrom, kaliy, mis, kurgoshin.... radioaktiv elementlar va infekciya tarkatuvchi bakteriyalar keng tarkalgan muallak moddalar mikdori 100-11500 mg/l va undan ortik bulishi mumkin. suv erigan organik, biologik moddalar mikdori, kislorodning biologik va ximik singdirishi bilan belgilanadi. Okova tarkibidagi erigan organik moddalar mikroorganizmlar erdamida parchalanishiga ketgan 0.2 mikdoriga biologik (BPK.5) va 0.2 ni kimeviy sarfiga (XPK) deyiladi.
Ma`lumki suv manbalari moxiyatiga karab uchta guruxga bulinadi.
Birinchi gurux suv manbalariga axoli iste`moli uchun ishlatiladigan er usti va er osti suv zaxiralari kiradi.
Ikkinchi guruxga barcha soglomlashtirish, shifobaxsh, xordik chikarish, xalk xujaligi iste`moliga olinadigan, sport maksadlarida foydalaniladigan suv manbalari kiradi.
Uchinchi guruxga kolgan barcha suv manbalari mansubdir.
Shu uchun xar bir guruxga kiruvchi suv manbalarini muxofaza va nazorat kilishga talab turlichadir. Birinchi guruxga kiruvchi suv manbalarida inson faoliyatida boglik bulgan xujalik, sanoat va boshka ishlarni utkazish takiklanadi. Shu bilan birga turli xil iflos okovalar okizishi xam ta`minlanadi. Ikkinchi guruxga kiruvchi suv manbalaridan esa ma`lum maksadlarda foydalanishga ijozat
kilinadi. Ammo suvning kimeviy, biologik tarkibiga ta`sir kursatmagan xollarda. Kisman balik ustirishga, transport vositalaridan foydalanish, sugorish va boshka maksadlarda ijozat kilinadi. Uchinchi guruxga kiruvchi suv manbalari balikchilik suv manbalari xisoblanadi va me`erlangan okova suvlari okiziladi. Ammo suv manbalariga okizilaetgan okova suvlar dastlab mexanik, biologik, kimeviy usullarda korxonalarda tozalanadi. Xar bir korxona suvdan foydalanish ishlatish, okizilaetgan iflos suv tarkibi uchun me`erlangan ruxsatnoma olishi shartdir. Aks xolda nazoratchilar tomonidan jarima va tovon tulanadi. Suv manbaidan sanitariya-gigiena, epidemiologiya, ekologiya va gidrometeorologiya mutaxassisliklari tomonidan doimiy nazorat kilib boriladi.
Analitik nazorat asosida suv tarikbiga aralashgan 50 dan ortik moddalarning koncentraciyasi (zaxarli ximikatlar, Ogir metall, birikmalar, zaxarli gazlar, organik, sintetik, radioaktiv moddalar) aniklanadi.
Nazorat va muxofaza kilishning yana bir manbai, "suv zaxiralarini muxofaza kilish" konuni bajarilishini ta`minlashdir. Bundan tashkari suv zaxiralarini muxofaza kilishga barcha tabakalarni jalb kilishga erishish.
Xulosa
Kupgina mamlakatlarda shaxar okova suvlardan sugorilgan erlarda va xashak ekinlarining xosildorligi (oddiy suv bilan sugorilgan erlarga nisbatan) 5-6 marta, chorvachilik okovalari bilan sugorilgan ozuka ekinlarining xosildorligi 4 marta oshadi. Bundan tashkari xar bir gektarga 2-3 ming/m toza suv va bir necha tonna mineral ugit tejaladi. Uzbekistonda iflos okova suvning sutkalik mikdori 4 mln/m . Buxoro viloyatida 200 ming/m ortik
bulib undan sugorish sistemasida deyarli foydalanilmaydi. Yakin kelajakda uning yillik mikdori 6 km ga etadi, agar undan sugorish tizimida foylanilsa 600 ming/ga erni sugorish mumkin.

Adabiyotlar:

1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y.
2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi, 1997, 112b.
3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera. T.Ukituvchi, 1995, 320 b.
4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b.
5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.Ukituvchi, 1994.
6. www.ziyonet.uz