Умумий психологиянинг предмети ва вазифалари

UMUMIY PSIXOLOGIYANING ASOSIY TAMOILLARI

Ma`ruzaning tayanch tushunchalari: psixika, psixologiya, bilish, psixik jarayonlar, psixik xolatlar, psixik funksiyalar, psixik xodisalar, ong, filoginez, ontoginez.

Xar bir fanning uz obyekti, urganadigan soxasi buladi. Masalan, zoologiya xayvonlar, ular organizmining tuzilishi, yashash sharaitini urgansa, astronomiya osmon jismilari, ularning xususiyatlarini urganadi.
Psixologiya xam aloxida fan bulib, vokelikning aloxida soxasi bulgan psixik (ruxiy) xayotni urganadi. “Psixologiya” suzining uzi yunoncha p s yu x ye (rux, jon) va logos (suz, ilm) degan ikki suzdan olingan bulib, ma`nosi rux xakidagi ilm demakdir. Lekin uning bu ma`nosi xozirgi zamon psixologiyasining asl mazmunini ochib bera olmaydi Chunki xozirgi psixologiya fani psixika, uning zoxir bulishi va rivojlanish konuniyatlari xakidagi fandir (Goziyev E). Psixologiya psixik xolatlar, psixik jarayonlar va ularning mexanizmlarini urganadigan fandir (A.V.Petrovskiy).
Xar birimizda mavjud bulgan sezgilar, idrok, dikkat, xotira, xayol, nutk, tafakkur, xissiyot, idora kabilar psixik jarayondir. Bulardan tashkari xar bir shaxsning uzigagina xos bulgan xususiyatlar: kizikish, xavas, šobiliyat va istedod, temperament va xarakter kabilar xam psixik jarayonlar jumlasiga kiradi. Psixik jarayonlarning umumiy yiђindisini bir suz bilan psixika deb yuritamiz.
Psixika organik xayotning yuksak formalaridan b¢lib, u xayvonlar va insonga xosdir.
Lekin xayvonlarning psixikasi inson psixikasiga nisbatan soddarok tuzilgandir. Inson psixikasi mikdor jixatidan xam, sifat jixatidan xam xayvonnikidan fark kiladi.
Insondagi psixik xayot soxalari niќoyat xilma- xildir. Shunga karamasdan ular bir-biri bilan chambarchas boglangan buladi. Psixologiya fanining vazifasi ana shu boђlanish va munosabatlarning konuniyatlarini ochib berishdir. Bundan tashkari, Respublikamiz mustašillika erishgan xozirgi davrda inson ongidagi sarkitlarni, birinchi navbatda, sobiš kammunistik ђoyalardan xalos šilish, bolani yangicha fikr yuritishga urgatish, uning ongiga ta`sir šilishning eng samarali yullarini k¢rsatib berish ќam psixologiyaning vazifasidir.
Psixologiya kadimiy fanlardan b¢lib, u bundan 2,5 ming yil ilgari paydo b¢lgan. Kadimgi grek filosoflaridan Geroklit ( e.o. 530-470) Demokrit (e.o.460-370), Gippokrat ( e.o.VI asr), Sokrat (e.o.459-399), Platon (e.o.428-348) ning asarlaridayok kishining joni va ruxiy xayoti tugrisida juda k¢p va xilma-xil fikrlar bayon kilinganini kuramiz. Inson ruxiy ќayoti ќašidagi ayrim fikrlarni kadimgi xitoy va xind mutafakkirlarining asarlarida ќam uchiratish mumkin. Lekin inson psixikasi xakidagi muntazam ta`limotni birinchi marta yunon filosofi Aristotel (Arastu) (e.o.384- 322 y) yaratgan. U “Jon xašida» degan asarida psixika xašida batafsil t¢xtalib, uning k¢pgina tomonlarini tushuntirishga xarakat šilgan. Shu bilan birga, uzidan oldingi olimlarning fikrlariga tarixiy sharx bergan. Shuning uchun ќam u psixologiyaning «otasi» xisoblanadi.
Psixik jarayonlar miyaning aloxida xossasi b¢lib, fakat miyaning faoliyatiga boђliš xolda ruy beradi. Odam bosh miyasi yuksak darajada tashkil topgan materiya b¢lib, psixika esa ana shu materiyaning maxsuli, uning funksiyasidir.
Psixik xodisalarning šanday ruy berishini bilish uchun uning moddiy asosi – nerv sistemasiga boglangan ќolda ¢rganish kerak, Chunki insondagi barcha psixik jarayonlar bosh miya va nerv sistemasi faoliyatining natijasidir.
Xech šanday psixik protsessning uz-uzicha xosil bulishi mumkin emas, psixika fakat u yoki bu š¢zђovchining miyaga ta`siri tufayligina vujudga keladi. Psixikaning boshlanishi šœzђovchining ta`siri bœlsa, uning oxirgi natijasi organizmning šœzђovchiga javobidir. Ќar šanday psixik faoliyat miyaning aks ettiruvchi, reflektor faoliyatidangina iboratdir
Ma`lumki, psixika va ong birdaniga paydo bulmagan, balki uzok tarixiy evolyutsiya natijasida shakllanib, usib, takomillashib borgan. Dastlab yerda xayot paydo bulganda bir xujayrali xayvonlar vujudga kelgan. Ularga psixik protsesslardan seskanuvchanlik xos bulgan. Sekin – asta uzok evolyutsiya natijasida xayvonlarning takomillashib borishi natijasida ularning nerv sistemasi va bosh miyasi xam usgan. Miyaning rivojlanishi esa turli psixik protsesslarni vujudga keltirgan.
Inson psixikasining tarakkiyoti filoginez va ontoginezni boshidan kechiradi. Filoginez shuki, odamzod paydo bulgandan toki xozirgi davrgacha avloddan-avlodga psixika takomillashgan xolda utgan. Masalan, dastlabki odaminson maymunlar yoki ibtidoiy jamoa tuzumi davridagi odamlar bilan xozirgi insonlar psixikasi urtasida bekiyos darajada katta fark bor. Ontoginez esa bola tugilgan kundan toki umrining oxirigacha yoshining ortib borishi bilan psixikasining xam usib, rivojlanib borishidir.