Umumiy doc

 
12
.2- §. O‘Z-O‘ZIDAN TO‘G‘RILANISH XUSUSIYATI.
STATIK, ASTATIK VA NOTURG‘UN OB’EKTLAR 
Ob’ektning g‘alayonlanish paydo bo‘lganidan so‘ng odam yoki avtomat 
rostlagich yordamisiz yana muvozanat holatiga qaytish xususiyati o‘z-o‘zidan 
to‘g‘rilanish deyiladi. o‘z-o‘zidan to‘g‘rlanishning sonli qiymati o‘z-o‘zidan 
to‘g‘rilanish darajasi (koeffisienti) va tarqalish tezligi orqali baholanadi. 
O‘
z-o‘zidan to‘g‘rilanish darajasi
ρ
g‘alayonlovchi ta’sirning shu ta’sir 
natijasida sodir bo‘ladigan rostlanuvchi kattalikning chetga chiqishiga bo‘lgan 
nisbatiga teng: 
;
)
(
2
1
α
α
ρ
∆
∆
=
∆
−
=
d
g
d
d
g
g
d
bu erda, 
1
g
-ob’ektdagi modda yoki energiyaning nisbiy qo‘shilishi; 
2
g
- ob’ektdagi modda yoki 
energiyaning nisbiy ayirmasi sarfi; 
∆
g
- rostlanuvchi ob’ektdagi ko‘rilayotgan vaqt mobaynida yoki energiyaning 
qo‘shilishi va sarfining nisbiy ayirmasi; 
−
∆
α
rostlanuvchi ob’ektning nisbiy chetga chiqishi; 
−
ρ
o‘z-o‘zidan 
to‘g‘rilanish darajasi o‘lchovsiz kattalik.
CHiziqli ob’ektlar uchun 
const
=
ρ
o‘z-o‘zidan to‘g‘rilanish koeffisienti kirish 
signalining ko‘rilayotgan o‘tish kanali bo‘yicha ob’ektning kuchayish koeffisientiga 
teskari kattalikdir. SHuning uchun, 
ρ
qancha katta bo‘lsa, rostlanuvchi ob’ektning 
bir qiymatli g‘alayonlovchi ta’sir kuchidagi qoldiqli chetga chiqishi shuncha kichik 
bo‘ladi. 
O‘z-o‘zidan to‘g‘rilanish qobiliyatiga ega bo‘lmagan 
)
0
(
=
ρ
ob’ektlar neytral 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

380 
yoki astatik deyiladi. G‘alayonlovchi ta’sir bo‘lmasa, bunday ob’ektlar rostlanuvchi 
kattalikning istalgan qiymatida muvozanat holatda bo‘ladi. Agar muvozanat holati 
buzilsa, rostlanuvchi kattaliknig o‘zgarish tezligi g‘alayonlanish kattaligiga to‘g‘ri 
mutanosib bo‘ladi. o‘z-o‘zidan to‘g‘rilanish rostlanuvchi ob’ektning kirishida ham, 
chiqishida ham mavjud bo‘lishi mumkin. Nollik qiymatidan tashqari, u musbat yoki 
manfiy bo‘lishi mumkin. 
o‘
z-o‘zidan to‘g‘rilanishi ma’lum 
)
0
(
p
ρ
qiymatga ega bo‘lgan ob’ektlar 
modda yoki energiyaning berilishi va iste’moli o‘rtasidagi tenglikni tiklash 
qobiliyatiga ega. Bunday ob’ektlar turg‘un yoki statik deyiladi. 
Agar o‘z-o‘zidan to‘g‘rilanish darajasi
∞
=
ρ
bo‘lsa, ob’ekt ideal o‘z-o‘zidan 
to‘g‘rilanishiga ega bo‘ladi. Bu demak, ob’ekt o‘zining muvozanat holati va 
rostlanuvchi kattaligining o‘zgarmas qiymatini har qanday g‘alayonlovchi ta’sirlar 
qiymatida ham saqlab qoladi. 
o‘z-o‘zidan to‘g‘rilanish 
)
0
(
p
ρ
bo‘lmagan ob’ektlarning stasionar rejimi 
muvozanat holati bo‘zilganda qayta tiklanmaydi. Bunday ob’ektlar noturg‘un 
deyiladi. 
Ichki energiya manbaiga ega bo‘lmagan sodda ob’ektlar, odatda, turg‘un 
bo‘ladi. Bunday manbalari bo‘lgan fizik tizimlar (masalan, tizimda o‘tayotgan 
jarayon ekzotermik reaksiya bilan birgalikda ketishi mumkin) noturg‘un bo‘lishi 
mumkin. Bu kabi ob’ektlarni rostlash qiyinlashadi, ayrim hollarda esa ular 
avtomatlashtirish imkoni umuman bo‘lmaydi. 
12.1-rasmda statik, astatik, noturg‘un ob’ektlar va ideal o‘z-o‘zidan 
ob’ektlarning tarqalish egri chiziqlari keltirilgan. SHuni ham aytish kerakki, o‘z-
o‘zidan to‘g‘rilanishli ob’ektlar uchun avtomat rostlagichning-hojati yo‘q. Lekin, 
ideal o‘z-o‘zidan to‘g‘rilanish anish qobiliyatiga ega bo‘lgan asosiy kattalikni 
ob’ektda texnologik jarayonni rostlash uchun rostlanuvchi kattalik sifatida rostlash 
talablariga to‘g‘ri keladigan yordamchi kattalikni tanlash kerak. Masalan bir 
komponentli suyuqlikning doimiy bosimda qaynash jarayonini rostlash kerak. 
α
∆
1
2
3
0
<
ρ
0
=
ρ
0
>
ρ
∞
=
ρ
4
t
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

381 
12.1-rasm. Rostlash ob’ektlarining yugurish egri chiziqlari. 
1-noturg‘un ob’ekt; 2 - neytral ob’ekt; 3 - turg‘run ob’ekt; 4 - ideal, o‘z- o‘zidan to‘g‘rilanadigan ob’ekt 
α
∆
- 
rostlanuvchi kattalikning nisbiy chetga chiqishi. 
Apparatning moddani qaynatish uchun etarli bo‘lgan issiqligi har qanday 
qiymatda bo‘lsa ham, suyuqlikning qaynash temperaturasi doimiy bo‘lgani uchun 
asosiy 
kattalik 
hisoblangan 
qaynash 
temperaturasining 
rostlagichidan 
foydalanmaslikka to‘g‘ri keladi. Bir komponentli suyuqlikning qaynash intensivligini 
boshqarish uchun yordamchi rostlanuvchi kattalik sifatida (agar apparatning gidravlik 
qarshiligidan o‘tadigan bug‘ tezligining o‘zgarishi natijasida bosim deyarli o‘zgarsa) 
bug‘lanuvchi suyuqlikning bug‘ bosimi (agar suyuqlik bug‘lanish tezligining doimiy 
kerak bo‘lsa), issiqlik tashuvchining apparatga uzatish temperaturasi tezligi yoki 
(o‘zgaruvchi yukli bug‘lalatgichning ishini ta’minlash kerak bo‘lsa) issiqlik 
tashuvchining uzatish tezligi va qayta ishlanayotgan suyuqlik o‘rtasidagi 
munosabatlari tanlanadi. 
Turli ob’ektlar uchun o‘z-o‘zidan to‘g‘rilanish jarayonining o‘tish vaqti 
turlicha bo‘ladi. Bu vaqt rostlanuvchi kattalikning o‘zgarish tezligining 
g‘alayonlovchi ta’siri qiymatiga bo‘lgan nisbatidan iborat tarqalish tezligi orqali 
ta’riflanadi. Tarqalish tezligini ba’zan rostlanuvchi ob’ektning sezgirligi deyiladi. Bu 
ko‘rsatkichlarning fizik ma’nosi shundaki, u tarqalish vaqtiga teskari qiymatli 
kattalikdir. Tarqalish vaqti deb, chiqish kattaligining modda yoki energiyaning kirishi 
va chiqishi o‘rtasidagi maksimal nobalanslik holatidagi noldan o‘zining nominal 
qiymatiga etguncha o‘zgarish vaqtiga aytiladi. Nazariy jihatdan cheksizlikka teng 
tarqalish tezligi kirish parametrining o‘zgarish vaqtidagi chiqish parametrining 
o‘zgarishi bir onda sodir bo‘lishini bildiradi. 
12.3