Umumiy ma’lumotlar Sel suzi arabcha «tez okuvchi suv»

8. Mavzu. Shahar hududini turli tabiiy ta’sirlardan himoyalash.
Reja.
1. Suv toshqini, sel oqimi va ularga qarshi qullaniladigan muxandislik chora-tadbirlari.
Umumiy ma’lumotlar
Sel suzi arabcha «tez okuvchi suv» degan ma’noni bildiradi.Sel xodisasi uz xususiyatlariga kura boshka zamin jarayonlardan ancha farki bor.U asosan kiska vaktda va shiddatli ravishda paydo buladi, ya’ni ba’zan 1 - 6 soat atrofida butun jarayon tugab buladi.Sel kupincha togli noxiyalarda sodir buladi.Nurab maydalangan tog jinsi parchalari kup yomgir yogishi natijasida xosil bulgan suv okimi bilan aralashib tog yon bagirlaridan pastga tomon juda katta tezlikda xarakatlanadi (to 6 m/s gacha). Buning natijasida xafli sellar yuzaga keladi.
Olma - ota shaxrida 1921 - yilda bo‘lib utgan sel okimi juda katta talofat etkazdi. YOkkan yomgir namga tuyingan tuproq katlamini yuva boshladi va pastga karab shiddat bilan intildi. Undan katlam balandligi 5 m gacha borib etdi.Eni 200 metrlar atrofida katta okim juda kuplab uy
- joy va boglarni okizib ketdi. Bunda chuйindilarning umumiy xajmi 1,2 mln.m atrofida deb xisoblanadi. Keyinchalik bu xodisa 1956 yil kuzatildi va okim sarfi 500 m³/s ga etdi. Xuddi shuningdek Tuyuksuv kuliga (15 iyul 1973 y) kelib tushgan sel suvining miйdori 4 mln.m³ ga etdi.Fakat 1966 - yil Medeo tugonida selning tutib kolinishi bilan Olma - ota shaxri ximoya kilib kolindi.
Sel okimining xajmi xuddi uning sarfi kabi uzgaruvchan bo‘lib, asosan sel tarkibidagi jinslarning mikdoriga boglik.Selda oqibkelgan tog jinslarining umumiy mikdori sel xajmini ifodalovchi asosiy indikatorlaridan biri bo‘lib xisoblanadi.Sрunga kura sel asosan turtta turga ajraladi.
1) kichik xajmli sel: unda oqib kelgan jinslar mikdori 10000 -20000 m² ga teng buladi;
2) urtacha xajmli sel - 20000 - 100000 m³;
3) katta xajmli sel - 100000 - 900000 m³ va
4) falokatli sel - 1mln.m³ dan kup.
Selda oqib kelgan jins bulaklarining maksimal kattaligi ba’zan 3 - 4 m va undan ortik buladi. Bunday bulaklarning ogirligi esa 300 - 400 tonnagacha buladi.Ba’zan loykalar orasida kattaligi 8 - 10 m ga etadigan toshlar xam uchraydi.
Sel doimo sodir bo‘lib turadigan joylar sel xavzalari deyiladi Ular tuzilishi, sellarning soni, kaytarilishi va xarakteriga kura bir kancha turlarga bulinadi. 1935 yilda E.P.Konovalov selning suv orkali buladigan ta’siriga karab, uning genetik sinfini ishlab, ularni 3 ta turga buladi:
1) sharros yomgir yogishidan xosil buluvchi sellar;
2) kor va muzlarning erishidan xosil buladigan sellar;
3) suv omborlaridagi dambalarning upirilib ketishidan xosil buladigan sellar.
P.S. Neporojskiy seldorligi, ya’ni xar bir kvadrat kilometr yuzadan yuvib ketadigan tog jinsi mikdoriga karab sel xavzalari 3 turga bulinadi:

1. 
   juda seldor xavzalar, bunday xavzalarda tog yonbagirlari bushok tog jinslari bilan koplangan bo‘lib va xar bir kvadrat kilometr yuzadan bir martada selning yuvib ketgan jinslar xajmi 20000 m ni tashkil kilgan xavzalar kiradi;
   

2) Urtacha seldolr xavzalar, bunday xavzalarda tog jinslariningu
nurashi va eroziya jarayoni turlicha buladi.Sel natijasida 1 km yuzadan yuvilib ketgan jinslar xajmi 10000 m gacha boradi;
3) kam seldor xavzalar, bunday xavzalar eroziya va nurash jarayoni kuchsizrok buladi va sel natijasida 1 km² yuzadan yuvilib ketadigan jinslar xajmi 5000 m³ gacha etadi.
S.G.Rustamov (1956 yil) selning takrorlanishiga kura sel xavzalarini 3 ta guruxga ajratadi:
1. Selning faoliyati yukori darajadagi xavzalar, bunday xavzalarda xar ikki - uch yilda bir marta sel xodisasi kuzatiladi;
2. Selning faoliyati urtacha xavzalar, - bunday xavzalarda sel xar 3 - 5 yilda bir marta kuzatiladi;
3. Selning faoliyati past xavzalar, bunday xavzalarda 5-10 yilda bir marta sel xodisasi yuzaga keladi.
Sel okimi tarkibidagi suv va oqib keladigan jinslar mikdoriga karab turt turga bulinadi:
1) suv okimi (suv okimi tarkibidagi tog jinslari kam buladi);
2) suv - tosh okimi (sel okimi suv va toshlardan iborat);
3) loyka okimi (okim suv va mayda tuproq zarralaridan iborat);
4) loyka - tosh okimi (okim suv, loyka va toshdan iborat).
Sel boglik (strukturali) va okuvchi (turbulentla) okimlarga bulinadi.Strukturali okim bir xil tarkibli okim bo‘lib, unda suv toshlarni okizuvchi sifatida emas, balki uning tarkibiy kismi xisoblanadi. U xarakatda yoki tuxtaganda xam uz tarkibini saklab koladi.
Turbulentli okimda esa suv asosiy xarakatlantiruvchi kuch bo‘lib xizmat kiladi.