Umumiy ma’lumotlar Sel suzi arabcha «tez okuvchi suv»

Sel okimiga karshi chora - tadbirlar. Ma’lumki, tog etaklarida turli xil tabiiy sharoitga kura , ya’ni yonbagirlarining tuproq tarkibidagi zamin turiga kolaversa, iklim va er sharoitlariga kura barcha tog va daryo xavzalarining etaklariga daraxtlar ekilib, tula urmonzorlarga aylantirib bulmaydi.
Shuning uchun sel okimlarini jilovlab, boshkarish turish maksadida katta - kichik gidrotexnik inshootlar kuriladi. Inshootlarni usha joylarning uziga xos xususiyatlarini, daryolarning toifasini, ularda buladigan sel okimlarining tabiatiga karab kurish kerak.
Mana shunday maksadlarda kurilgan inshootlardan Kosonsoy
(xajmi 160 mln. m ), Oxangaron (xajmi 14 mln. m ), Degrez (xajmi 12,5mln.m ), Chortok (xajmi 83 mln.m ), CHorvok (xajmi 1700 mln.m ), suv omborlari va boshkalarni kiritish mumkin.
Vakti - vakti bilan sel okimi kelib turadigan yirik suv yullariga suv omborlari kuriladi.Bunday omborlar mustakil suv tashlab turadigan kanallarga egadir.Bunday omborlar mustakil suv tashlab turadigan kanaplarga egadir.Bularga Girvon ombori (xajmi 2,3 mln.m ), Erbodon
(xajmi 0,6 mln.m ), Kondiyor (xajmi 1,97 mln.m ), Naugarzon (xajmi 1,5 mln.m³), suv omborlari va boshkalar misol bula oladi.
Suv chikib ketish kanali umumiy bulgan bunday sel omborlar guruxga selga karshi silsilalar deb yuritiladi.Bunday silsilalarga xatto 40 - 60 ta katta - kichik sel omborlari birlashtirilishi mumkin . Selga karshi bunday silsila birinchi marta 1967 - 1970 yillarda Andijon shaxrini muxofaza kilish maksadida Beshbuz adirlarida bunyodga keltirilgan edi . endilikda u erda 58 ta sel ombrrlarini birlashtirib turuvchi 2 ta shunday silsila ishlab turibdi .
Dalvarzin kanali sugoradigan Dalvarzin massivi Buston posyolkasining janubida Mirzarabot tog xavzasida joylashgan bo‘lib, uni yarim xalka shaklida tog tizmalari, janubdan Mugiltog, sharkdan Kurama tog tizmalarining janubiy - garbiy etaklari , Koramazor toglari urab turadi.
Dalvarzin dashtini ximoya kilish maksadida kurilgan tadbirlar bir necha selga karщi silsilalarni uz ichiga oladi. Bu silsilarga jami uzunligi 27km keladigan , 17 ta suv yullariga ega bulgan 50 sel omborikiradi, Bularning sigimi bir necha mln.m³ ga boradi .
Sigimi ancha yukori bulgan sel omborlariga; Utgan soy (sigim 5,6mln.m ), Tekeli, Min, Utkansoylar guruxiga (sigimi 3,7 m ), Sardobsoy (sigimi 2,7 mln.m³) kiradi.
Buxoro viloyatining Konimex noxiyasi selga qarshi silsila sigimi 0,55 mln.m dan 2,6 mln .m gacha keladigan 13 ta sel omborini xamda kichik - kichik soylardagi sigimi 0,15 mln.m³dan kam bulgan 40 ta sel tutib koluvchi dambalarni birlashtiradi.
Xususan, Kosonsoy bilan Govasoy oraligida umumiy uzunligi 80 km.ga yaqin shunday kanal kazilgan bo‘lib, ular uzidan sekundiga 10 m.³dan50 m. gacha suv utkazib yuborishi kobiliyatiga ega.
Yukorida aytilgan Andijon shaxrini seldan ximoya kilish uchun kurilgan 1 - selga karshi silsilasi 15 yildan buyon muttasil ishlab turibdi. U Andijonning janubiy - garbiy kismini Beshbuz adirining shimoliy kiyaliklaridagiyigilib keladigan sel okimlari xavfini ximoya kiladi. Mazkursilsilaga 42 ta sel ombori kiradi. Ulardan 4 tasi eng yirik sel omborlari bo‘lib, eng katta sel uzanlari tutashgan jarliklarda 38 ta urtacha xamda kichiklari shimoliy kiyaliklarda joylashgan 1 -silsilaga kiruvchi sel omborlarining sigimi 2 ming m³dan 600 ming m³gacha bo‘lib, soy uzanlariga kum - shagal tashlab shibbalangan damba yordamida xasil kilingan.
Marxamat shaxrini muxofaza kilish maksadida ikkita sel ombori kurilgan. Birinchi sel omborining sigimi 1750 mshg m~, ikkinchisiniki esa 80 ming m³. Mazkur sel omboridan 1970 yildan buyon foydalaniladi. 2- sel ombori 1977 yil 1 iyulda birinchi marta kuchli sel toshkinini kabul kildi.
Namangan viloyatida «Beshtol» sel ombori 1968 yili ishga tushirilgan edi. Dambasining eng baland joyi 11 m, tepasi buylab uzunligi 300 m, sel omborining sigimi 450 ming m^ga ega bo‘lib, ombor ishga tushirilgandan buyon unga unga 1972 yili umumiy xajmi 290 ming m³sel toshkini kelib tushdi. Bu sel ombori foydali sigimining 65% igatugri keladi. 1976 - yili 100 ming m , 1977 yili 10 mayda 220 ming m , 20mayda 200 ming m', 1981 yil 31 mayda 1400 ming m sel toshkini omborga kuyildi, natijada undan xalk xujaligiga etadigan zararning oldi olindi.
Sel omboriga kelib kuyilgan 1400 ming m^ sel okimidan 390 ming m³ omborda koldi. Qolgan suv toshkini vaktida kuyi betga tashlab yuborildi va kuyidagicha tarzda taksimlandixuv chikarish inshootlari orkali 190 ming m^suv utkazib yuborilgan bo‘lsa, katostrofik suv tashlanadigan kanal orkali 322 ming m suv tarkatilgan. Sel okimining 500 ming ga yaqin xajmi tuproqli damba ustidan oshib tushib sarf buldi. Ammo suvning damba ustidan oshib tushishi natijasida kuyi kiyaligi 0,5 m dan 2,0 m gacha kuruklikda tuproq yuvilib ketdi. Sel omboriga 75 ming m chukindi utirib koldi, shu mikdorda chukindilar suv chikarish inshootlari orkali, katastrofik suv tashlanadigan kanalga, shuningdek suvning dambadan oshib tushishi jarayonida kuyi tarafga tushib ketdi.
Tovashoxsoy Gazalkent dambasining kuyi kismida CHirchik daryosiga kelib kuyiluvchi Boshkizilsoyning ung irmogi sel ombori 1979 yil noyabr oyida Urta Osiyo Urmon xujaligi ilmiy tekshirish instituti tomonidan kurilgan. Uni kurishdan maksad Tovashoxsoy xavzasida ruy berib tuplanadigan sel okimlariga karshi kurashish chorasini kurish edi. Soyning suv tuplanadigan xavzasi CHotkol tizmalarining garbiy tarmoklaridan joylashgan bo‘lib, dengiz satxidan 1000 - 1800 metr balanddadir. Uning maydoni damba darvozasidan yukori tomoni xisoblanganda 4,5 km ni tashkil kiladi. Soyning uzunligi 1,6 km ni tashkil kiladi. Uning urtacha nishabi 0,141 ga teng.
Bayon kilib utilgan yukoridagi misollardap kurinadiki, sel omborlari bilan selga karshi kurilgan inshootlar komplekslarining kiladigan xizmatlari boshka joylardagi mavjud omborlarning xizmati bilan bir xil ekan. Masalan, Andijondagi 60 tadan ortik, Namangan viloyatidagi 10 ta, Fargonadagi 15 ta, Navoiydagi Zta. Toshkent viloyatida 10 ta va Xujandda 70 ta sel omborlarining xizmati bir - biriga uxshash bo‘lib chikdi.
Mavjud sel omborining ishini taxlil kilib sel okimlarini tutib kolish va xalk xujaligi ob’ektlarini ximoya kilishda ularning roli katta ekanligini kursatdi.