Umumiy tabiiy geografiya

Yer po’stining tuzilishi va tarkibi. Yer po’sti tuzilishiga ko’ra quyidagi turga bo’linadi: materik Yer po’sti, okean Yer po’sti va oraliq. Materik Yer po’sti asosan quruqlikda tarqalgan va uchta qatlamdan iborat:

• Yer po’stining tuzilishi va tarkibi. Yer po’sti tuzilishiga ko’ra quyidagi turga bo’linadi: materik Yer po’sti, okean Yer po’sti va oraliq. Materik Yer po’sti asosan quruqlikda tarqalgan va uchta qatlamdan iborat:
• - cho’kindi qatlam, qalinligi 10 km, cho’kindi jinslardan iborat;
• - granitli qatlam, qalinligi 10-15 km, zichligi yuqoridagi qatlamga nisbatan ancha yuqori;
• - bazalt qatlami, qalinligi 15-35 km.
• Materik Yer po’stining o’rtacha qalinligi 30-40 km., tog’li o’lkalarda esa 70-80 km o’rtacha zichligi 2,7 g\sm 3 .
• Okean Yer po’sti ikki qatlamdan iborat:
• -cho’kindi qatlam, qalinligi 2-5 km cho’kindi jinslardan iborat;
• -bazalt qatlami, qalinligi 5-10 km.
• Okean Yer po’stining umumiy qalinligi 6 km dan 10 km. gacha2.
• O’tkinchi yoki oraliq yer po’stida materik va okean Yer po’sti xususiyatlari ham uchrab turadi. Bu yerda okean po’stini materik yer po’stiga aylanishi sodir bo’lib turadi.
• Yer po’stining tarkibi Yer po’sti ximiyaviy elementlardan, minerallardan va tog’ jinslaridan iborat. Yer po’sti tarkibida quyidagi ximiyaviy elementlar uchraydi: kislorod (47%), kremniy (29,5%), alyuminiy (8,05%), temir (4,65%) kalьtsiy (2,96%), natriy (2 ,5%) kaliy (2,5%), magniy (1,87%), titan (0,45%) va boshqalari-0,52% Demak, Yer po’stida tarqalgan 9-ta asosiy element 99,48% ni tashkil qiladi

Yer qobig‘ining tuzilishi

Yer qobig‘ining tuzilishi

YER MANTIYASI – yer po’sti bilan yer yadrosi orasida joylashgan qatlam. Yer mantiyasi Yer (atmosferasiz) hajmining 83% ini, massasining 67% ini egallaydi. Yer po’stidan Moxorovichich yuzasi bilan ajralgan. Qalinligi 2865 kilometr bo’lib yuqori chegarasi (Moxorovichich yuzasi) o’rta hisobda yer yuzidan 33 kilometr va ostki chegarasi Moxorovichich yuzasidan qariyb 2900 kilometr chuqurlikdan o’tadi. Chegaralar qatlamlardan o’tuvchi seysmik to’lqin tezligining keskin o’zgarishi bilan aniqlanadi (ustki chegarada 1,5 kilometr/sekund, ostki chegarada 5,54 kilometr/sekund). Yer mantiyasi yuqori mantiya o’tkazuvchanlik oblast va ostki mantiyaga bo’linadi. Yuqori mantiya o’z navbatida (yuqoridan pastga) substrat, Gutenberg qatlami (seysmik to’lqinlarning pasaygan tezligi qatlami) va Golisin qatlamiga (ba’zida u o’rta mantiya deb nomlanadi) bo’linadi. Yer mantiyasining etagidan qalinligi 100 kilometrdan kamroq bo’lgan qatlam mavjud. Qatlamdagi seysmik to’lqinlarning tezligi chuqurlashgan sari oshmaydi, hatto sal pasayadi. Yuqori mantiyaning tarkibi peridotitga o’xshash massadan iborat deb faraz qilinadi; qalinligi 850-900 kilometr, hajmi yer shari hajmining 0,1667 qismiga teng. Unda seysmik to’lqinlarning tezligi 8,00— 8,97 kilometr/sekund, zichligi 3,34—3,64 g/sek3, gravitasion maydon 985 sm/sm2, bosim 0,009* 1012 din/sm2 dan 0,141 x 1012 din/sm2 gacha o’zgaradi. O’tkazuvchanlik oblastining tarkibi o’zgarib turadi, qalinligi 571 kilometr. Yer shari hajmining 0,2131 qismini tashkil qiladi. Seysmik to’lqinlarning tezligi 8,97—11,0 km/sek. Zichligi 3,64—4,68 g/ sm3, gravitasion maydon 998-997 sm/ sek2, bosim 0,141 x YU12 din/sm2 dan 0,392×1012 din/sm2 gacha o’zgaradi. Ostki mantiyaning tarkibi bir xil, qalinligi 1914 kilometr. Yer shari hajmining 0,4428 qismini tashkil qiladi. Seysmik to’lqinlarning tezligi 11,42— 13,64 km/ sek. Zichligi 4,68—5,68 g/sm3, gravitatsion maydon 995-1037 sm/sek2, bosim 0,392xyu12 din/sm2 dan 1,37* 1012 din/ sm2 gacha o’zgaradi. Yer mantiyasi Yerning vujudga kelgan davrida qattiq holatda bo’lgan yoki qattiq kimyoviy birikmalar tarkibiga kirgan kimyoviy elementlardan tashkil topganligi taxmin qilinadi. Bu elementlar ichida: O, Si, Mg, Fe aksari qismini tashkil etadi. Hozirgi tasavvurlarga ko’ra Yer mantiyasining tarkibi tosh meteoritlar tarkibiga yaqin turadi. Ba’zi olimlar esa uni katta kuch bilan siqilgan suyuqlik holatida deb hisoblaydilar. Vulkan otilishlaridan hosil bo’lgan lavalar Yer mantiyasi moddasini to’liq bo’lmasa ham suyuq holatda ekanligi to’g’risida guvohlik beradi. Shuningdek, modda va uning ayrim qismlarini suyuq holatda ekanligini seysmometrik ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. Yer mantiyasining temperaturasi va bosimi chuqurlashgan sari o’zgarib boradi. Yer po’sti ostidagi bosim 1,3—1,4 million atmosferaga yaqin deb hisoblanib, okean osti yer po’sti bosimi kontinental bosimdan ancha kam ekanligi ta’kidlanadi. Turli tadqiqotchilarning fikricha, Yer mantiyasi pastki gorizontlarining temperaturasi 1500 dan 10000° gacha, yuqori gorizontlarining temperaturasi bazaltoid tog’ jinslari erish temperaturasi chegarasida (1000-1300°)dir. Shuningdek, Yer mantiyasining elektr o’tkazuvchanligi ham chuqurlashgan sari ortib boradi. Yer mantiyasidagi moddalarning fizik holati va unda sodir bo’layotgan geokimyoviy jarayonlarni o’rganish katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Yer po’stining tektonik harakatlari va temir, mis rudalari, oltin, platina konlari va boshqalarning paydo bo’lishi ushbu jarayonlar bilan bog’liqdir. 

• YER MANTIYASI – yer po’sti bilan yer yadrosi orasida joylashgan qatlam. Yer mantiyasi Yer (atmosferasiz) hajmining 83% ini, massasining 67% ini egallaydi. Yer po’stidan Moxorovichich yuzasi bilan ajralgan. Qalinligi 2865 kilometr bo’lib yuqori chegarasi (Moxorovichich yuzasi) o’rta hisobda yer yuzidan 33 kilometr va ostki chegarasi Moxorovichich yuzasidan qariyb 2900 kilometr chuqurlikdan o’tadi. Chegaralar qatlamlardan o’tuvchi seysmik to’lqin tezligining keskin o’zgarishi bilan aniqlanadi (ustki chegarada 1,5 kilometr/sekund, ostki chegarada 5,54 kilometr/sekund). Yer mantiyasi yuqori mantiya o’tkazuvchanlik oblast va ostki mantiyaga bo’linadi. Yuqori mantiya o’z navbatida (yuqoridan pastga) substrat, Gutenberg qatlami (seysmik to’lqinlarning pasaygan tezligi qatlami) va Golisin qatlamiga (ba’zida u o’rta mantiya deb nomlanadi) bo’linadi. Yer mantiyasining etagidan qalinligi 100 kilometrdan kamroq bo’lgan qatlam mavjud. Qatlamdagi seysmik to’lqinlarning tezligi chuqurlashgan sari oshmaydi, hatto sal pasayadi. Yuqori mantiyaning tarkibi peridotitga o’xshash massadan iborat deb faraz qilinadi; qalinligi 850-900 kilometr, hajmi yer shari hajmining 0,1667 qismiga teng. Unda seysmik to’lqinlarning tezligi 8,00— 8,97 kilometr/sekund, zichligi 3,34—3,64 g/sek3, gravitasion maydon 985 sm/sm2, bosim 0,009* 1012 din/sm2 dan 0,141 x 1012 din/sm2 gacha o’zgaradi. O’tkazuvchanlik oblastining tarkibi o’zgarib turadi, qalinligi 571 kilometr. Yer shari hajmining 0,2131 qismini tashkil qiladi. Seysmik to’lqinlarning tezligi 8,97—11,0 km/sek. Zichligi 3,64—4,68 g/ sm3, gravitasion maydon 998-997 sm/ sek2, bosim 0,141 x YU12 din/sm2 dan 0,392×1012 din/sm2 gacha o’zgaradi. Ostki mantiyaning tarkibi bir xil, qalinligi 1914 kilometr. Yer shari hajmining 0,4428 qismini tashkil qiladi. Seysmik to’lqinlarning tezligi 11,42— 13,64 km/ sek. Zichligi 4,68—5,68 g/sm3, gravitatsion maydon 995-1037 sm/sek2, bosim 0,392xyu12 din/sm2 dan 1,37* 1012 din/ sm2 gacha o’zgaradi. Yer mantiyasi Yerning vujudga kelgan davrida qattiq holatda bo’lgan yoki qattiq kimyoviy birikmalar tarkibiga kirgan kimyoviy elementlardan tashkil topganligi taxmin qilinadi. Bu elementlar ichida: O, Si, Mg, Fe aksari qismini tashkil etadi. Hozirgi tasavvurlarga ko’ra Yer mantiyasining tarkibi tosh meteoritlar tarkibiga yaqin turadi. Ba’zi olimlar esa uni katta kuch bilan siqilgan suyuqlik holatida deb hisoblaydilar. Vulkan otilishlaridan hosil bo’lgan lavalar Yer mantiyasi moddasini to’liq bo’lmasa ham suyuq holatda ekanligi to’g’risida guvohlik beradi. Shuningdek, modda va uning ayrim qismlarini suyuq holatda ekanligini seysmometrik ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. Yer mantiyasining temperaturasi va bosimi chuqurlashgan sari o’zgarib boradi. Yer po’sti ostidagi bosim 1,3—1,4 million atmosferaga yaqin deb hisoblanib, okean osti yer po’sti bosimi kontinental bosimdan ancha kam ekanligi ta’kidlanadi. Turli tadqiqotchilarning fikricha, Yer mantiyasi pastki gorizontlarining temperaturasi 1500 dan 10000° gacha, yuqori gorizontlarining temperaturasi bazaltoid tog’ jinslari erish temperaturasi chegarasida (1000-1300°)dir. Shuningdek, Yer mantiyasining elektr o’tkazuvchanligi ham chuqurlashgan sari ortib boradi. Yer mantiyasidagi moddalarning fizik holati va unda sodir bo’layotgan geokimyoviy jarayonlarni o’rganish katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Yer po’stining tektonik harakatlari va temir, mis rudalari, oltin, platina konlari va boshqalarning paydo bo’lishi ushbu jarayonlar bilan bog’liqdir. 

Mantiya tuzilishi haqida olimlar faqat taxmin qilishlari mumkin, chunki bu savolga aniq javob beradigan usullar mavjud emas. Ammo olib borilgan tadqiqotlar sayyoramizning ushbu qismi quyidagi qatlamlardan iborat deb taxmin qilishga imkon berdi:

• Mantiya tuzilishi haqida olimlar faqat taxmin qilishlari mumkin, chunki bu savolga aniq javob beradigan usullar mavjud emas. Ammo olib borilgan tadqiqotlar sayyoramizning ushbu qismi quyidagi qatlamlardan iborat deb taxmin qilishga imkon berdi:
• birinchisi, tashqi - u er yuzining 30 dan 400 kilometrigacha egallaydi;
• tashqi qatlamning darhol orqasida joylashgan o'tish zonasi - olimlarning taxminlariga ko'ra, u taxminan 250 kilometr chuqurlikka boradi;
• pastki qatlam eng uzun, taxminan 2900 kilometr. U o'tish zonasidan so'ng boshlanadi va to'g'ridan-to'g'ri yadroga o'tadi.
• Shuni ta'kidlash kerakki, sayyora mantiyasida yer qobig'ida bo'lmagan bunday jinslar mavjud.
• Tarkibi
• O'z-o'zidan ravshanki, sayyoramizning mantiyasini aniq tashkil etishning iloji yo'q, chunki u erga etib borish mumkin emas. Shu sababli, olimlar o'rganishga qodir bo'lgan hamma narsa vaqti-vaqti bilan yuzaga chiqadigan ushbu hududning qoldiqlari yordamida sodir bo'ladi.
• Shunday qilib, bir qator tadqiqotlardan so'ng, Yerning bu maydoni qora-yashil ekanligini aniqlash mumkin edi. Asosiy tarkibi quyidagi kimyoviy elementlardan tashkil topgan jinslardir:
• kremniy;
• kaltsiy;
• magniy;
• temir;
• kislorod.
• Tashqi ko'rinishida va ba'zi jihatdan hatto tarkibida ham, bu bizning sayyoramizga vaqti-vaqti bilan tushadigan tosh meteoritlarga juda o'xshaydi.Mantiyadagi moddalar suyuq, yopishqoq bo'ladi, chunki bu sohadagi harorat minglab darajadan oshadi. Yer po'stlog'iga qanchalik yaqin bo'lsa, harorat pasayadi. Shunday qilib, ma'lum bir tsikl paydo bo'ladi - allaqachon sovigan massalar pasayadi va chegaraga qadar qiziganlar ko'tariladi, shuning uchun "aralashtirish" jarayoni hech qachon to'xtamaydi.Vaqti-vaqti bilan bunday isitiladigan oqimlar sayyoramizning qobig'iga tushadi, ularda ularga faol vulqonlar yordam beradi.