Umumiy va noorganik kimyo

Yodning ba’zi afzalliklari quyidagicha

• 
  Bu organizmga kaltsiy va fosfordan foydalanishga yordam beradi.
  
• 
  Bu sochlar, tirnoqlar, terilar va suyaklar sog’lig’ini ta’minlaydi.
  
• 
  Yod tanaga oziq-ovqat va energiyadan foydalanishni tartibga solishga yordam beradi.
  
• 
  Antibakterial, antiparazitik, antiviral va saratonga qarshi xususiyatlarga ega.
  
• 
  U fibrokistik ko’krak kasalliklari va tuxumdon ptastatalarini davolashda ishlatiladi.
  
• 
  Radioaktiv yod ba’zi kasalliklar, ayniqsa qalqonsimon bez kasalliklarini tashxislash va davolashda ishlatiladi.
  

Yod ftorid qo’rg’oshin, simob va ba’zi biologik va kimyoviy toksinlarni yo’q qiladi. [CHemInfo.uzkimyogar]
Bugungi kunda yer shari aholisining qariyib 90 foizi yod yitishmovchiligi kuzatiladigan hududlarda istiqomat qilishini, Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti tomonidan belgilangan «yod tanqisligi» mintaqasida 1,5 milliard kishi yashashini nazarda tutulsa bumuammoni qanchalik dolzarb ekanligi ayonlashadi. Yod haqida ma’lumotlar bilan birga uni qabul qilishni eng optimal variantlarini taklif etamиз. Yod hayotning bir qismi bo’lgan elementlar orasida muhim o’rin tutadi. Dunyo bo’ylab aqliy zaiflik holatlari yod tanqisligi bilan bog’liq. Bundan tashqari, buqoq kasalligining sababi ham yod yetishmasligi bilan bog’liq. Yodlangan osh tuzi yoki turli xil oziq-ovqat mahsulotlari orqali biz har kuni qabul qilamiz. Yod tanamizning normal ishlashi uchun ajralmas mikroelement hisoblanadi. Yodni frantsuz kimyogari Bernar Kurtua 1811 yilda kashf etgan. Kurtua yodni tasodifan Napoleon urushlari paytida topdi. U otasining porox zavodida natriy va kaliy birikmalarini ishlab chiqarishga harakat qilar edi. Ushbu jarayon uchun o’sha paytda kam bo’lgan o’tin o’rniga dengiz o’tlari yoqib yuborilgan. Yosin kulidan natriy va kaliy birikmalarini ishlab chiqarishga urinayotganda u tasodifan aralashgan juda ko’p miqdordagi sulfat kislotasini qo’shib qo’ydi. Bu orada binafsha rang bug’ ko’tarildi. U bug’ning sovuq yuzalardagi binafsha rangli kristallarga quyilib qolganini payqadi. Kurtua bu yangi mahsulotni ko’rsatdi degan xulosaga keldi. U bu qarorni ba’zi kimyogarlar tomonidan tasdiqladi. 1813 yilda yod Parij imperatorlik institutiga kiritildi.
Frantsuz kimyogari Jozef Lui Gay-Lyussak Kurtua kashf etgan yangi elementni binafsha rangga ega bo’lgani uchun yunoncha «binafsha» ma’nosini anglatuvchi «yodlar» deb nomlagan. Yod bilan bog’liq ba’zi bir tarixiy voqealar quyidagicha; 1831 yilda Kurtua kashfiyoti Qirollik Fanlar akademiyasi tomonidan taqdirlandi. 1820 yilda shveytsariyalik shifokor Francois Coindet bo’qoq kasalligini yod bilan davolash mumkinligini ko’rsatdi. Bu yoddan tibbiyotda birinchi marta foydalanish. Yoddan birinchi tijorat maqsadlarida foydalanish 1839 yilda sodir bo’lgan. Lui Daker o’z ishlab chiqargan usulida metall plitalarga fotosuratlar olish uchun yoddan foydalangan. 1900-yillarning boshlarida yod tanqisligi sababli guatr holatlari
AQSh ning Buyuk ko’llar mintaqasida ko’rila boshladi. 1924 yilda bu erga yodlangan tuz berildi va bo'qoq kasalliklari 75 foizga kamaydi.
Yod elementi haqida tezkor ma'lumotlar
Element nomi: Yod
Element belgisi: I
Atom raqami: 53
Atom og'irligi: 126.904
Guruh: 17-guruh (Galogenlar)
Davr: 5-davr
Tashqi ko'rinishi: Metall ko'k-qora qattiq; binafsha gaz
Elektron konfiguratsiyasi: [Kr] 4d10 5s2 5p5
Erish nuqtasi: 386,85 K (113,7 ° C, 236,66 ° F)
Qaynatish nuqtasi: 457,4 K (184,3 ° C, 363,7 ° F
Oʻzbekistonda Yod tarkibida 15—40"’/l Yod boʻlgan neft quduqlari va yer osti shoʻr suvlaridan havo yordamida ajratish va yutilish usullarini qoʻllab olinadi. Bu suvlarda yod, asosan, yodid, yodat va organik birikmalar holida uchraydi.
Yodli suvlarni kislotali (H2SO4 yoki NS1) sharoitda (rN=2,5+3,5) oksidlovchilar (Cl2, NaNO2 yoki kalsiy gipoxlorit, natriy gipoxlorit) eritmasi va b. ishtirokida yod birikmalarining suv tomchilariga (60—75°da) bosim ostida havo yuborib, yod havoga erkin holda oʻtkaziladi. Bunday sharoitda havoga qisman vodorod yodid kislotasi ham oʻtadi. Havoga ajralgan 12 suvli sharoitda sorbentlar yordamida (Mas, 20—25 g/l gacha natriy ishqori eritmasida) boyitiladi. Yod ga boyitilgan ishqor eritmasini neytrallab, kislotali (H2SO4) sharoitda oksidlovchilar (Mas, Cl2, NaNO2, K2Crj07 va h.k.) ishtirokida elementar Yod (Yod pastasi) ajratib olinadi.
Yod va uning birikmalari, asosan, tibbiyotda qoʻllaniladi. Yod eritmasi bakteriya va mikroblarga qarshi kurashish xossasiga ega boʻlib, uni shikastlangan terini davolashda, Yodning kaliy va natriyli tuzlari Yod yetishmasligi natijasida kelib chiqadigan kasalliklarda, Mas, bo’qoq, asab kasalliklari, semirish, aql zaifligi, turli yuqumli kasalliklarda qoʻllaniladi. Bu kasalliklarning oldini olish uchun yodlangan osh tuzini isteʼmol qilish zarur. Hozirgi kunda respublikamizda yodni yer osti issiq suvlaridan ajratib olish texnologiyasi Surxondaryo viloyatida va Fargʻona vodiysida yoʻlga qoʻyilgan. Kristall holdagi Yoddan kaliy yodid olinadi. Xoʻjaikon tuz zavodi (Surxondaryo)da osh tuzini sanoat miqyosida yodlanadi. U asosan tabiatda dengiz suvida erigan yodid sifatida uchraydi. Tuproq, minerallar va dengiz mahsulotlarida yod miqdori ham mavjud. Dengiz o’tlari yodning eng samarali manbai hisoblanadi. Dengiz suvidagi yodni ba’zi usullar bilan tozalash mumkin.
Eng keng tarqalgan elementlar orasida 61-o’rinni egallaydi. U tabiatdagi yagona barqaror izotopdan iborat. Ushbu izotop I-127 g teng. Undan tashqari yana 37 ta izotop mavjud. I-129 izotopi yadro reaksiyalaridan olinadi, kam reaktiv, oz eriydi va yarim yashash davri 15,7 million yil. U turli xil kimyoviy xususiyatlarga ega bo’lgan turli xil ionli shakllarda mavjud bo’lishi mumkin. Sof yod zaharli hisoblanadi, u terini kuydirishi, ko’z va shilliq qavatlarga zarar etkazishi mumkin. Yodning ishlatilishi. Yodning asosiy ishlatilishi tibbiyot, fotosurat va bo’yoq sanoatida qo’llaniladi. Sanoat yo’li bilan dengiz o’tlari kulidan olinadi. Bu ba’zi kimyoviy jarayonlarda yaxshi katalizator hisoblanadi. Radiometrik tanishish uchun yod va ksenon gazidan foydalaniladi. Sun’iy ravishda ishlab chiqarilgan I-131 izotopi tibbiyot sektori uchun juda foydali mahsulotdir. Ushbu izotop qalqonsimon bez saratoni va miya shishi joylarini aniqlash uchun ishlatiladi. Yod va uning birikmalari ishlatiladigan ba’zi mahsulotlar; turli xil tuzlar, dorilar, oziqovqat qo’shimchalari, antiseptiklar, yod damlamasi, dezinfektsiyalovchi vositalar, siyohlar, hayvonot ozuqalari, fotokimyoviy moddalar, LCD polarizator filtrlari, tomografiya va rentgenografiya kimyoviy moddalari va boshqalar. Yod va sog’liq. Tirik mavjudotlar yod miqdoriga muhtoj. Yod oziq-ovqat zanjiriga turli yo’llar bilan qo’shilish orqali inson tanasiga olinadi. Masalan, u gazga aylanish orqali havo va tuproqqa yetib boradi va u tuproqdan oziq moddalariga yetadi. Dengiz mahsulotlari yodning muhim manbaidir. Tana yod mineralidan foydalangan holda tiroid gormonini ishlab chiqaradi. Inson tanasidagi yodning 60 foizi qalqonsimon bezi gormon ishlab chiqarish sarflandi. Shu tarzda metabolizm saqlanib qoladi.
Tiroid gormoni reproduktiv tizimning rivojlanishi va normal ishlashi va bolalar miyasining kamol topishi uchun juda muhimdir. Tiroksin va triodotironin deb nomlangan ikkita gormonni ishlab chiqarishda muhim rol o’ynaydigan yod, kaloriyalarni yoqish orqali organizmning energiya darajasini saqlab turishini tartibga solishga mas’uldir. Bu tanadagi boshqa gormonlar ishlab chiqarishga ham hissa qo’shadi. Immunitet tizimining to’g’ri ishlashi uchun yod kerak. Yodni bizni organizmimizga yitishmayotganini qayerda bilamiz. Buning uchun o’z ustimizda tajriba o’tkazamiz. Tunda uxlashdan oldin gugurt cho’piga paxta o’rab ko’kragimizga uch xil qalinlikda chiziq cizamiz. Ertalab bittasi ko’rinmasa havotirga o’rin yo’q, ammo qolganlari ham ko’rinmasa unda bizni organizmimiz yodga muhtoj. Boshqa yo’li ham bor siydik bilan o’zlashtirilgan va parchalangan yod chiqadi uni labaratoriyada ham aniqlash mumkin. Bu aniqlashlar aniq ko’rsatkich bo’lmasada xavotirga o’rin yo’q bo’ladi. Butun jahon sog’liqni saqlash tashkiloti bir kecha kunduzdagi yod miqdorini tavsiya etgan. Yodni kunlik iste’mol qilish uchun tavsiya etilgan miqdorlar quyidagicha; 1-8 yoshdagi bolalar 90 mikrogram, 9-13 yoshdagi bolalar 120 mikrogram, kattalar 14 yosh va undan yuqori 150 mikrogram. Homilador va emizikli ayollarning yodga bo’lgan ehtiyoji 200 mikrogramdan iborat. Yodning ba’zi afzalliklari quyidagicha Bu organizmga kaltsiy va fosfordan foydalanishga yordam beradi. Bu sochlar, tirnoqlar, terilar va suyaklar sog’lig’ini ta’minlaydi. Yod tanaga oziq-ovqat va energiyadan foydalanishni tartibga solishga yordam beradi. Antibakterial, antiparazitik, antiviral va saratonga qarshi xususiyatlarga ega. U fibrokistik ko’krak kasalliklari va tuxumdon ptastatalarini davolashda ishlatiladi. Radioaktiv yod ba’zi kasalliklar, ayniqsa qalqonsimon bez kasalliklarini tashxislash va davolashda ishlatiladi. Yod ftorid qo’rg’oshin, simob va ba’zi biologik va kimyoviy toksinlarni yo’q qiladi. Yod tanqisligi qanday muammolarni keltirib chiqaradi? Yod tanqisligi tanada jiddiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Yod tanqisligi ko’plab kasalliklar asosida yotadi. Aqliy zaiflikning asosiy sababi yod tanqisligidir. Yod bolalarning o’sishi va rivojlanishi uchun talab qilinadi. Yod tanqisligi terining qurishi, g’ayritabiiy vazn ortishi, doimiy charchoq, ich qotishi, tushkunlik va o’sish buzilishlarining sababi ekanligi isbotlangan. Buqoq va qalqonsimon bez kasalliklari bilan kasallanganlar, dengiz mahsulotlarini kamroq iste’mol qiladigan va kam tuz ishlatadiganlar yod tanqisligiga duch kelishadi. Bunday muammolarga duch kelganlar har kuni o’zlarining shifokorlari tomonidan tasdiqlangan yod qo’shimchalarini qabul qilishlari kerak. Homiladorlik paytida yod etishmovchiligi bolada doimiy kognitiv buzilishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Yodning haddan tashqari yetishmasligi eshitish qobiliyatini pasayishiga va aqliy zaiflashishiga olib kelishi mumkin.
Yod o’z ichiga olgan ba’zi ovqatlar: Tuzli baliqlar tarkibida 5,0-8,0 mkg dan oshmaydi, orkinos, bodring, qisqichbaqalar, qisqichbaqasimonlar, yodlangan tuz, ismaloq, soya, sholg’om, zardob, qovoq, quritilgan loviya, sarimsoq, qulupnay, yogurt, sut, pishloq , mol go’shti, tuxum, non , ho’l mevalarda , sitruslarda bor.
Adabyotlarda mahsulotlar tarkibidagi yod miqdori turlicha berilgan sababi yod injiq element, bir xil mevalar tarkibidagi yodning miqdori turlicha bo’ladi, sababi uning uchuvchanligida. Hatto dengiz suvining turli joyida yod miqdori turlicha bo’ladi. Tabiiy mahsulotlardan tashqari yodli priparatlar ham qo’llaniladi. Yodli priparatlar ham davolanish ham profilaktika uchun ham foydalaniladi. Butun dunyoda yodli priparatlarni eng ko’p foydalaniladigani kaliy yodid hisoblanadi. Bugungi kundagi yodli priparatlar germanyaning Berlin xime, Chexiyaning Galena farma kampanyasi va o’zimizning farmasiftika kampanyalarimiz tomonidan ishlab chiqarilayotgan yod priparatlari aholimizni yodga bo’lgan ehtiyojini qondirmoqda. Bu priparatlar Yodomarin, yoks, yodit, yod aktiv va boshqa nomlar ostida ishlab chiqarilmoqda. O’rta Osiyo mintaqasini quruq, kontenintal iqlimini hisobga olgan holda va yodni hususiyatlarini ko’rib chiqib biz tabiiy mahsulotlardan tashqari yodli priparatlardan ham foydalanishimiz zarur. Ayniqsa bahor va yoz fasillarida havoni isishi va quruq bo’lishi yodni sublimatsiyasini kuchaytiradi. Yoz oylarida prafilaktika uchun yod priparatlaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. [JizPI.uz 2-tom.(665-668-bet)]
Yod odam va hayvonlar uchun zarur bo'lgan elementdir. Bu tiroid gormonlarining muhim tarkibiy qismi - tiroksin (T4) va triyodtironin (T3). Organizmda yodning yetarli miqdorda olinishi ularning fiziologik sintezi va sekretsiyasi uchun zarurdir [5-kitob].
Yodning tiroid to'qimasining muhim tarkibiy qismi ekanligi haqidagi birinchi dalil 1895 yilda E. Baumann tomonidan olingan. 20-asr boshlarida A.Oswald tiroglobulin tiroid bezining asosiy yod tarkibidagi oqsil ekanligini aniqladi. 1918 yilda E.S. Kendall izolyatsiya qilingan tiroksin, 1926 yilda C.R. Harington o'zining haqiqiy tuzilishini o'rnatdi. J. Gross va R. PittRivers 1952 yilda qalqonsimon bezning eng faol gormonal dorisi bo'lgan triyodotironinni topdilar. Yodga bo'lgan ehtiyoj inson uchun zarur bo'lgan yodning 95 foizini oziq-ovqat bilan ta'minlaydi. Yetarli miqdordagi yod olganidan so'ng, tiroid gormonlarining fiziologik darajasi va tananing normal rivojlanishi ta'minlanadi. Yodni tabiatda (oziq-ovqat, suv) yetarli darajada iste'mol qilmaslik, inson organizmida moddalar almashinuvining buzilishiga olib keladi. Shuni ta'kidlash kerakki, har qanday omil - tashqi yoki ichki – Tiroidni ogohlantiruvchi gormon (TOG) normal konsentratsiyasiga javoban ham yodni qalqonsimon bez tomonidan ishlatishning normal jarayoniga xalaqit berishi mumkin. Shuningdek, biosferaning texnogen ifloslanishi ham muhimdir. Sanoat chiqindilarining ba'zi tarkibiy qismlari, masalan tiosiyanatlar va ularning hosilalari zararli ta'sirga ega ekanligi aniqlandi [6,7-kitob].
Bir qator elementlarning, masalan, sink, selen, kobalt, marganets, mis, simob, kadmiy va hokazolarning nomutanosibligi
yod tanqisligiga kuchli ta'sir ko'rsatishi yoki hatto normal iste'mol qilinadigan sharoitda ham uning qalqonsimon bez tomonidan so'rilishiga to'sqinlik qilishi mumkin. Tashqi omillar orasida muhim aminokislotalarning yetishmasligiga sabab bo’ladi [12-kitob].
Ichki omillardan yod oshqozon-ichak trakti kasalligi, qalqonsimon gormonlar sintezida ishtirok etadigan fermentlar yetishmovchiligi tufayli yodni singdirishni hisobga olish kerak. Chaqaloq rivojlanishiga yordam beradigan omillardan biri homiladorlikdir.
Inson tanasida yodning assimilyatsiyasiga ko'plab omillar, ham endogen (jins, yosh, genetik moyillik) va ekzogen (atrof-muhitga xos bo'lgan atrof-muhit sharoitlari) ta'sir ko'rsatadi. Ushbu omillarning barchasining o'zaro ta'sirining murakkabligi umuman muammoni hal qilishda asosiy qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Biroq, ushbu maqolada yod metabolizmining barcha jihatlarini ko'rib chiqmaymiz. Bizning vazifamiz yodni oziq-ovqat zanjiri orqali assimilyatsiya qilish mexanizmini o'rganish edi.
Yodni inson hayoti davomida iste'mol qilish 5 g dan oshmaydi va uning tanadagi umumiy miqdori 15-25 mg ni tashkil qiladi. Qalqonsimon bezdagi yod miqdori 200-500 mkg/g ni tashkil qiladi. yodga bo'lgan ehtiyoj yoshga va fiziologik holatga bog'liq: balog'at davrida, homiladorlik va laktatsiya davrida u ko'tariladi. Zamonaviy tushunchalarga ko'ra, yodga kunlik ehtiyoj quyidagi miqdor bilan tavsiflanadi: Go'daklar va 6 yoshgacha bo'lgan bolalar uchun 90 mkg 7-10 yoshli bolalar 120 mkg O'smirlar va kattalar uchun 150 mkg\ Homilador va emizikli 200 mkg Aksariyat mualliflarning fikriga ko'ra, qalqonsimon bez gormonlarining organizmdagi roli juda katta, chunki ko'pgina hayotiy funksiyalar ularning ishtirokida amalga oshiriladi. Barcha organlar va to'qimalarda biokimyoviy reaksiyalar tezligi qalqonsimon gormonlarga bog'liq: ular protein, yog', uglevod almashinuvida, suv-elektrolitlar almashinuvida, ba'zi vitaminlar almashinuvida, boshqa endokrin bezlarning gormonlari bilan o'zaro aloqada bo'lishadi. Qalqonsimon gormonlarning asosiy fiziologik ta'siri oqsil sintezini rag'batlantirish, to'qimalarning o'sishi, rivojlanishi va farqlanishi, kislorod iste'molining ko'payishi. Tabiiyki, shuning uchun bu qalqonsimon funksiyaning yetishmasligi (gipofunksiya) yoki aksincha, gormonlar sekretsiyasining ko'payishi (giperfunksiya) tananing fiziologik holatini chuqur buzilishiga olib keladi [5,8,10-kitob].
Tiroid gormonlari jigar, buyraklar, yurak, asab tizimi va skelet mushaklariga ta'sir etib, norepinefringa sezgirligini oshiradi va hujayrali nafas olishni, kislorod iste'moli va metabolik tezlikni oshiradi. Ushbu gormonlarning ta'siri asta-sekin namoyon bo'ladi: ularning konsentratsiyasining oshib borishi va ko'rinadigan ta'sirgacha 48 soat davom etishi mumkin.Bu kechikish, ehtimol, qalqonsimon gormonlar ta'sir mexanizmi, shu jumladan oqsil sintezini tartibga solish bilan bog'liq.
Turli xil hayvonlarda ularning mineral metabolizmini tartibga solishdagi roli aniq isbotlangan.
Shunday qilib, tiroksin hujayradan tashqari va hujayra ichidagi muhit o'rtasida elektrolitlar gradyanini saqlab turishga yordam beradi. Kalsiy va magniy almashinishidagi qalqonsimon gormonlarning roli ko'rsatilgan [13-kitob].
Tiroid hujayralarining o'sishi, differentsiatsiyasi va faoliyatining asosiy regulyatori gipofiz tiroidni ogohlantiruvchi gormon (TOG) hisoblanadi. Ushbu gormon yod metabolizmining ko'p bosqichlariga ta'sir qiladi. Tiroid hujayralari retseptorlari bilan bog'lanib, tiroidni ogohlantiruvchi gormon (TOG) yodidlarning to'planishini, tiroid gormonlarini sintezini, tiroglobulinni kolloiddan tiroid sitoplazmasiga va T4 va T3 ajralishini rag'batlantiradi. Qalqonsimon gormonlar sintezi va sekretsiyasini tartibga solish salbiy teskari aloqa printsipi asosida amalga oshiriladi; T4 va T3 ning yuqori darajasi tiroidni ogohlantiruvchi gormon ishlab chiqarilishini kamaytiradi. Tiroidni ogohlantiruvchi gormon sintezi va sekretsiyasi, o'z navbatida, gipotalamusning tirotropinni bo'shatuvchi gormoni (tiroliberin) bilan rag'batlantiriladi. Qalqonsimon bezning gormonal muvozanatida selen juda muhim rol o'ynaydi, bu jigarda, qalqonsimon bezda, gipofiz bezida va T4 va T3 biotransformatsiyasida Se o'z ichiga olgan ferment - yodotironinselendeiodinaza ishtirok etadi. Ikkinchisining hiperprodaktsiyasi tiroid giperplaziyasining sababi bo'ladi. Ushbu holat kistik fibroz, tug'ma gipoterioz va selen yetishmovchiligida rivojlanadi. Shunday qilib, selen va yod metabolizmi o'rtasida yaqin bog'liqlik mavjud-ikkala elementning yetishmovchiligi, nafaqat yod, qalqonsimon bez patologiyasining rivojlanishi va tegishli metabolik kasalliklar uchun asosdir. Shunday qilib, yod tanqisligi bazal metabolik tezlikni va qalqonsimon gormonlarga bog'liq bo'lgan boshqa jarayonlarning pasayishiga olib keladi. Qalqonsimon bez kasalliklari, shu jumladan yod tanqisligi holatlari, alohida ahamiyatga ega, chunki yod profilaktikasi e'tiborining susayishi tufayli Rossiyaning muhim hududlari guatr uchun ko'proq yoki kamroq endemik bo'lib qoldi. So'nggi 10-15 yil ichida bo'qoq endemikining holati va uning dinamikasi tendentsiyasini o'rganish shuni ko'rsatdiki, kasallikning umumiy tuzilishida qalqonsimon patologiyaning ulushi ko'pgina endemik joylarda ko'paydi [10,11-kitob].
Kasalliklarning etiologiyasi, shu qatorda YTX bo'yicha ilmiy ishlanmalar 20-asrning o'rtalarida boshlangan. Avvalo, tiroid gormoni yetishmovchiligi, shuning uchun yod (gipoterioz) markaziy asab tizimining holatiga ta'sir qiladi. Ma'lumki, markaziy asab tizimi va inson miyasining jadal rivojlanishi homiladorlikning so'nggi 3 oyi va hayotning birinchi haftalarida jadal ravishda ro'y beradi. Bolada intrauterin rivojlanish davrida zarur miqdorda yod olish kerak. Gipotiroidizm aqliy rivojlanishning qaytarib bo'lmaydigan kechikishi bilan tavsiflanadigan yuqori asab faoliyatning chuqur buzilishlariga, buzilgan aql, xulq-atvor reaksiyalari va hatto kretinizmga olib keladi. Kattalarda - psixologik sustlik, letargiya, intellektual salohiyatning pasayishi, past yurak urishi, diastolik gipertenziya holatlari kuzatiladi. Energiya beradigan jarayonlarning susayishi natijasida oziq-ovqat moddalarining oksidlanishi va parchalanishi va metabolizmning oraliq jarayonlari vujudga keladi, bu hujayralardagi zararli va zaharli mahsulotlarning to'planishiga va tananing endoekologik holatiga olib keladi. Shu bilan birga, xolesterolni safro kislotalariga oksidlanishi to’xtatiladi va uning aterogen, oksidlanmagan shakllari to'planib, bu erta aterosklerozga olib keladi. Yurak-qon tomir tizimining mavjud buzilishlari bilan birgalikda - yurakning qisqarishi, yurak chiqishi, diastolik gipertenziya, bu yurak xuruji va qon tomir xavfini oshiradi. Energiya ishlab chiqarish yetishmovchiligi va toksik oksidlanmagan mahsulotlarning paydo bo'lishi tufayli mushaklarning ohangdorligi pasayishi, silliq va shilliq mushaklarning, shu jumladan oshqozon-ichak traktining letargiyasi kuzatilmoqda, bu esa doimiy ich qotib qolishining sababi bo'lishi mumkin. Yod yetishmasligi immunitet tizimining faolligi pasayishiga va shamollash, infeksiyalarga chidamliligi pasayishiga olib keladi. Organizmda yod yetishmovchiligi va bir qator o'smalar (birinchi navbatda, qalqonsimon bez) paydo bo'lishi o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlik bor. Yodning haddan tashqari dozasi haqidagi savol bugungi kunga qadar aniq javobga ega emas. JSST ma'lumotlariga ko'ra, kuniga 1100 mikrogramm yod iste'mol qilish xavfsizdir. Qalqonsimon bezning ishiga hali ta'sir qilmaydigan eng kam yod miqdori turli mualliflar tomonidan kuniga 500-1000 mkg oralig'ida aniqlanadi. Amerika Qo'shma Shtatlari kabi ba'zi mamlakatlarda odatdagi yodning iste'moli kuniga 292–901 mkg, energiya qiymati 2900 kkalga teng. Ammo Yaponiyada yodning kunlik iste'moli bir necha mg ga yetishi mumkin, bu klinik ko'rinadigan qalqonsimon kasalliklarni keltirib chiqarmaydi. X-nurli kontrastli preparatlar yuzlab mg miqdorida hisoblangan yod miqdori bilan ajralib turadi, ammo ulardan foydalanish bo'yicha tadqiqotlar juda tez-tez o'tkazilsada, qalqonsimon bezning yon ta'sirini odatiy hodisalarga qo'shib bo'lmaydi. Qalqonsimon bez o'zining normativ mexanizmiga ega, bu hatto ortiqcha yod bo'lsa ham normal ishlashini ta'minlaydi.
XULOSA
Shunday qilib, yod, tiroid gormonlarining asosiy tarkibiy qismi bo'lgan inson va hayvonlar organizmida muhim fiziologik rol o'ynaydi. Avvalo, qalqonsimon bezning holati va organizmdagi metabolik jarayonlarning intensivligi ushbu mikroelement bilan ta'minlanish darajasiga bog'liq. Shu bilan birga, universal metabolik mexanizmlar orqali tanaga kuchli tizimli ta'sir ko'rsatadi. Qalqonsimon bez kasalliklarini tananing yaxlitligi prizmasidan ko'rib chiqadigan tiroidopatiya muammosiga tizimli yondashuv yod tanqisligi kasalliklarini yengishga yordam beradi. Mavjud vaziyat doimiy ravishda bo'qoq profilaktikasi bo'yicha kompleks dasturni shakllantirish va amalga oshirishni talab qiladi, ulardan biri tarkibida yod bo'lgan oziq-ovqat mahsulotlarini yaratish kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Uz.wikipedia.org (Said Eshonxo’jayev) 1-3 bet
   
2. 
   Anoorganik kimyo (I.A. Tashev, R.R. Ro‘ziyev, LI. Ismoilov) 148-bet.
   
3. 
   CHemInfo.uzkimyogar
   
4. 
   JizPI.uz 2-tom.(665-668-bet).
   
5. 
   Авцын А.П. Микроэлементозы человека: этиология, классификация, органопатология / А.П. Авцын, A.A. Жаворонков, М.А. Риш; АММСССР - М.: Медицина, 1991.-496с.
   
6. 
   Аксенова Н.Г1. Возрастные особенности локализации С-клеток щитовидной железы человека // Морфология.- 1996.-№2.- С. 18-21.
   
7. 
   Алешин Б.В., Губский В.Н. Гипоталамус и щитовидная железа.- М.: Медицина, 1983.- 184с.
   
8. 
   Березов Т.Т., Коровкин Б.Ф. Биологическая химия: Учеб. Для мед. Вузов.- М.: Медицина, 1998.- 704с.
   
9. 
   Кал южная Л.И. Течение экспериментального тиреотоксикоза в условиях высокогорья // Проблемы эндокринологии.- 1987.- Т39, №6.- С.76-79.
   
10. 
    Коломийцева М.Г., Неймарк И.И. Зоб и его профилактика - М.: Медицина, 1963.- 299с.
    
11. 
    Мамцев А.Н. Экологические факторы эпидемиология эндемичных заболеваний щитовидной железы в Мелеузовском районе Республики Башкортостан / А.Н. Мамцев, И.А. Бондарева, В.Н. Козлов, Т.П. Холостова // Экологическая химия.- 2004. Т 13. Вып 3.
    
12. 
    Старкова А.Т. Фармакотерапия в эндокринологии.- М.: Медицина, 1989. - 28ос.
    
13. 
    Хамшаева И.С., Бадлуева A.B. Йодированные пробиотические препараты: лншофафия.- Улан-Удэ: Изд-во ВСГТУ, 2004.- 115 с.