Umurtqalilarda ko'ndalang targ'il muskullari qisqarish jarayoni. Sirpanuvchi ipchalar modeli. Reja

Umurtqalilarda ko'ndalang targ'il muskullari qisqarish jarayoni.
Sirpanuvchi ipchalar modeli.


Reja:
1.Harakatchan va qisqaruvchi jarayonlar
2.Muskul qisqarish aparat oqsillari
3.Umurtqalilarda ko'ndalang- targ'il muskullar qisqarishi.
4.Sirpanuvchi ipchalar modeli

Skelet mushaklari tanani mexanik harakatlantirish uchun qisqaradi va bo'shashadi. Asab tizimidan kelgan xabarlar bu mushaklarning qisqarishiga sabab bo'ladi. Butun jarayon mushaklarning qisqarish mexanizmi deb ataladi va uni uch bosqichda umumlashtirish mumkin:

(1) Xabar asab tizimidan mushak tizimiga o'tib, kimyoviy reaktsiyalarni qo'zg'atadi.
(2) Kimyoviy reaktsiyalar mushak tolalarini mushaklarni qisqartiradigan tarzda o'zlarini qayta tashkil qilishiga olib keladi - bu qisqarishdir.
(3) Asab tizimining signali yo'qolganda, kimyoviy jarayon teskari bo'lib, mushak tolalari qayta joylashadi va mushak bo'shashadi.
Keling, mushaklarning qisqarish mexanizmidagi bosqichlarni biroz batafsilroq ko'rib chiqaylik
Mushaklar qisqarishi asab tizimi signal hosil qilganda boshlanadi. Signal, harakat potentsiali deb ataladigan impuls, vosita neyroni deb ataladigan nerv hujayralarining bir turi bo'ylab harakatlanadi. Nerv-mushak birikmasi - bu vosita neyroni mushak hujayrasiga etib boradigan joyning nomi. Skelet mushak to'qimasi mushak tolalari deb ataladigan hujayralardan iborat. Asab tizimining signali nerv-mushak birikmasiga etib kelganida, vosita neyron tomonidan kimyoviy xabar chiqariladi. Kimyoviy xabar, atsetilxolin deb ataladigan neyrotransmitter mushak tolasining tashqi qismidagi retseptorlarga bog'lanadi. Bu mushak ichidagi kimyoviy reaktsiyani boshlaydi.
Mushak tolasi ichidagi ko'p bosqichli molekulyar jarayon atsetilxolin mushak tolasi membranasidagi retseptorlarga bog'langanda boshlanadi. Mushak tolalari ichidagi oqsillar bir-biri bilan o'zaro ta'sir qila oladigan, qisqartirish va bo'shashish uchun qayta tashkil etilishi mumkin bo'lgan uzun zanjirlarga bo'lingan. Atsetilxolin mushak tolalari membranalaridagi retseptorlarga yetganda, membrana kanallari ochiladi va bo'shashgan mushak tolalarini qisqarish jarayoni boshlanadi:

• 
  Ochiq kanallar mushak tolasi sitoplazmasiga natriy ionlarining kirib kelishiga imkon beradi.
  
• 
  Natriy oqimi ham mushak tolasi ichida saqlangan kaltsiy ionlarini chiqarishni boshlash uchun xabar yuboradi.
  
• 
  Kaltsiy ionlari mushak tolasiga tarqaladi.
  
• 
  Mushak hujayralari ichidagi oqsillar zanjirlari orasidagi munosabatlar o'zgaradi, bu esa qisqarishga olib keladi.
  

Mushak tolalarini impuls bilan ta'minlovchi vosita neyronining stimulyatsiyasi to'xtaganda, mushak tolalari oqsillarining qayta joylashishiga olib keladigan kimyoviy reaktsiya to'xtaydi. Bu mushak tolalaridagi kimyoviy jarayonlarni o'zgartiradi va mushak bo'shashadi.

Elektron mikroskopda olingan fotosuratlarda yo‟g‟on va ingichka
iplarning o‟zaro qat‟iy bir tartib bilan joylashganligi, har bir yo‟g‟on ipning 6 ta ingichka ip bilan o‟ralib turishi ko‟zga tashlanadi. Ayni vaqtda ikkita qo‟shni yo‟g‟on ip o‟rtasida bir juft ingichka ip bo‟ladi (qo‟shaloq geksoganal panjara).
Miozin va aktin iplarida ko‟ndalang ko‟prikchalar ko‟rinishida ion
birikmalar bor, bular orasi taxminan 60-70 A0 keladigan miozin iplari
o‟simtalaridan hosil bo‟lgan. O‟sha ko‟prikchalar yo‟g‟on ipni qo‟shni oltita ingichka ipning har biri bilan birlashtiradi va o‟ramlari har 400 A0 dan keyin takrorlanadigan spiral bo‟ylab joylashadi, shu narsa miofibrillarning struktura jihatdan yaxlit bo‟lishini ta‟minlab beradi.
Tinch holatdagi muskulda ko‟prikchalar aktin bilan o‟zaro ta‟sirlashmaydi.
Odam organizmida uch xil muskul mavjud: 1) skelet yoki ixtiyoriy qisqaruvchan muskul bo‘lib, mikroskop ostida uning tolalari ko‘ndalang-targ‘il ko‘rinadi. Shuning uchun skelet muskullari ko‘ndalang-targ‘il muskullar deb ataladi; 2) yurak muskullari garchand ko‘ndalang-targ‘il muskuldan tuzilgan bo‘lsa-da, ixtiyorsiz qisqaradi; 3) silliq yoki ixtiyorsiz qisqaruvchan muskullar ichki a’zo va tomirlar devorida joylashgan.
Skelet muskullari harakat organlari sistemasi orasida o‘zining qisqaruvchan xususiyati bilan muhim vazifani bajaradi. Muskullar nerv tolalari orqali markaziy nerv sistemasidan keladigan impulslar ta’sirida qisqarganda, gavdada turli harakatlar vujudga keladi. Odatda, skelet muskullari odam ixtiyoriga monand qisqaradi.
Skelet muskullari o‘rta yashar odamda gavda og‘irligining 40 foizini, yosh organizmda esa 20–25 foizni tashkil etadi. Sport bilan shug‘ullanuvchilarda esa muskullarning umumiy og‘irligi gavdaga nisbatan 50 foizgacha yetadi. Yosh ulg‘aygan sari muskullar hajmi va og‘irligi asta-sekin kamayib boradi. Odam gavdasida 600 ga yaqin skelet muskullari bor.
Skelet muskullarining (musculus) har biri ko‘ndalang-targ‘il tolalardan tuzilgan bo‘lib, qisqarish qobiliyatiga ega. Har bir muskulning qisqaruvchi qismi – tanasi (venter) va ikki uchi, ya’ni boshlanish (origo) va biriktiruvchi (pay) qismlari bor. Bundan tashqari, uzun muskullarning boshi (caput) va dumi – yopishadigan pay qismi (insertio) bo‘ladi. Yassi muskullar (qorin muskullari)ning yassi payi – aponevrozi (aponeurosis) bo‘ladi.
Har bir muskulni sirtidan biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan parda – epimizit (epimysium) yoki fassiya o‘rab turadi. Muskul ichidagi muskul tutamlarini o‘ragan parda perimizit (perimysium) deb ataladi. Muskul tolasining har birini nafis to‘r parda – endomizit (endomysium) o‘raydi. Bu pardalar muskul tolalari, tutamlarini o‘zaro birlashtiradi va muskulning alohida qisqarishiga imkoniyat tug‘diradi. Ularga quyidagilar kiradi: