Umurtqalilarda ko'ndalang targ'il muskullari qisqarish jarayoni. Sirpanuvchi ipchalar modeli. Reja

Sesamosimon suyaklar (ossa sesamoidea) turli katta-kichiklikdagi yumaloq suyakchalar bo‘lib, muskul payining tagida joylashadi va payni suyaklardan bir oz ko‘tarib, ishqalanishdan saqlaydi, aylanish burchagini oshirib, harakatini kuchaytiradi. Eng katta sesamosimon suyak tizza qopqog‘i suyagidir.
Sinovial xaltachalar (bursa synovialis) shaklan turli, katta-kichik uzunlikda bo‘lib, ichida moysimon suyuqliklar saqlaydi. Xaltacha tashqi qavatining bir tomoni muskullarga, ikkinchi tomoni suyakka yopishadi. Natijada muskullar suyaklarga ishqalanmay, osongina harakat qiladi. Ko‘pincha sinovial xaltalar bo‘g‘im yaqinida joylashib, ular bo‘shlig‘iga qo‘shilgan bo‘ladi.
Pay qinlari (vagina tendinis) qo‘l-oyoq panjalariga keluvchi muskul paylarni o‘rab turadi. Pay qinlari silindr shaklida bo‘lib, devori ikki qavat, oraliq bo‘shliqlarida esa sinovial suyuqlik bor. Pay qinining ichki qavati uning ichidan o‘tadigan muskul payiga yopishsa, tashqi qavati suyaklarga yopishadi. Natijada qo‘l-oyoq panjalariga boruvchi muskul paylari panjalar bukilganda, yuk ko‘targanda, odam yurganda siqilmasdan bemalol surila oladi.
Odam organizmida asosan 3 xil muskullar tafovut etiladi .1.sketning ko’ndalang- targ’il yoki ixtiyoriy muskullar 2 . yurak muskullari 3 silliq yoki ixriyorsiz qisqaruvchan muskullar . Muskullarning asosiy vazifasi qisqaruvchanlik bo’lib , qisqargan vaqtda muskul tolalari taranglashadi va harakat vazifasini bajaradi. Natijada odam o’z gavdasini fazoda saqlaydi., harakatlanib bir joydan ikkinchi joyga qo’zg’aladi yoki biror mehnat bajaradi. Yurak muskullari qisqarganda organizmda muayyan qon aylanishi ta’minlanadi. Muskul tolalari xilma-xil vazifalarni nerv – muskul sistemasi orqali bosh miya ta’sirida bajaradi.
Muskul to’qimalariga qisqaruvchanlik , qo’zg’aluvchanlik va o’tkazuvchanlik kabi 3 ta fiziologik xususiyatlar xos.
Ko’ndalang- targ’il muskullar tolalardan iborat bo’lib, muskul tolasi parda – sarkolemma bilan o’ralgan qisqrish qobiliyatiga ega bo’lgan miofibrillalardan iborat. Miofibrillalar o’z navbatida ikki xil yo’g’on va ingicka iplardan tuzilgan. Yo’g’on iplar miozin oqsil moddalardir, ingichkasi esa aktin modalaridan tashkil topgan. Sarkolemmaning protaplazmasi juda ko’p sarkoplazmatik kanalchalardan tashkil topgan to’rchalardan tuzilgan. Kanalchalar devori moddalarni tanlab o’tkazadi. Muskullar tinch turgan paytda sarkoplazmadagi Ca++ konsentratsiyasi sarkoplazmatik to’rlarga qaraganda bir qancha past bo’ladi. Muskullar qo’zg’alganda esa aksincha Ca++ zudlik bilan sarkoplazmaga o’tib , miozin oqsilini aktivlashtirib , ATF ni parchalaydi . Shunday qilib , muskulning qisqarishi uchun zarur bo’lgan energiya paydo bo’ladi.
Odatda skelet muskullari harakatlantiruvchi(motor) nerv tolalarining impulslari orqali qisqaradi. Odamda hajmi katta bo’lgan 100 ga yaqin muskul tolalarini bitta nerv tolasi (akson) impulse ta’minlasa , kichik muskullarda taxminan beshta muskul tolalariga bitta nerv tolasi tarqaladi. Shuning uchun har bir akson tarqaladigan muskul tolalari bilan bilan birga motor birligi deb ataladi.
Nerv to’qimasiga qaraganda muskul to’qimasi bir muncha sekinroq qisqaradi. Muskul tolasining biror qismida qisqarish yuz bergan zahoti u muskul bo’ylab tarqaladi.
Izotonik qisqarishda , muskul tolasining uzunligi o’zgarsad uning taranglik darajasi unchalik o’zgarmaydi.
Izometrik qisqarishda esa muskul tolasining uzunligi o’zgarmaydi-yu , lekin unga ancha zo’r keladi. Izotonik va izometrik qisqarishlarni alohida muskullarda kuztishimiz mumkin. Lekin odamm organizmida bunday qisqarishlar bo’lmaydi. Chunki muskullar bo’gimning bukilishi orqali qisqarganda o’zining taranglanish darajasini namoyon qiladi.
Muskullar isqarganda o’zining og’irligiga nisabtan bir necha marta ortiq yukni ko’tara oladi. Muskul kuchi uning ko’tara oladigan yuk miqdori bilan o’lchanadi. Muskul kuchi uning ko’ndalang kesimi miqdoriga qarab aniqlanadi. Muskulning 1 sm kv ko’ndalang kesimi o’rtacha 10 kg gacha yuk ko’taradi. Bu muskul kuchiga absolyut muskul kuchi deyiladi.
Muskullarning absolyut kuchi odam yelkasiga yuk qo’yilib oyoq uchida turish orqali aniqlanadi. Bunda bolder muskullari taranglashib yukni ko’taradi.Ko’tarilgan yuk miqdorini bolder muskulining ko’ndalang kesimiga bo’lish kerak. Jismoniy mashq natijasida muskul tolalari yo’g’onlashib bir-biridab uzoqlashadi. Shunday qilib muskul ko’ndalang kesimining hajmi va kuchi ortadi. Muskullar yuk miqdori o’rtacha bo’gandagina ko’proq ish bajaradi. Yuk miqdorining oshishi yoki kamayishi tez orada charcjashga olib keladi. Shu bilan birga muskullarning ish ritmi bir xil bo’lishi shart. Agarda ish ritmi tezlashsa yoki kamaysa ham tez charchashga olib keladi. Shuning uchun jismoniy ishni hamda sport bilan shug’ullanishni ham bir xil ritmda bajarish maqsadga muvofiqdir.
Muskul qisqarganda I disk torayadi. A-disk uzunligi o‟zgarmaydi,
-disklar birbiriga qarab harakatlanadi. Natijada I disklar umuman yo‟qoladi. Sarkomer hajmi qisqarishda kam o‟zgaradi, demak, u qalinlashadi. Sarkomerdagi yo‟g‟on iplar ingichka iplar orasiga sirg‟alib kira boshlaydi, bu A.Xaksli sirg‟aluvchan iplar nazariyasidir. Bu nazariyaga ko‟ra ingichka va yo‟g‟on iplar o‟zaro ta‟siri ko‟prikchalar vositasida ro‟y beradi. Tinch holatdagi muskulda ko‟prikchalar Muskul izometrik qisqarishda hosil qiladigan kuch qiymati sarkomer uzunligiga bog‟liqdir. Sarkomer cho‟zilishida kuch iplar ustma-ust tushish zonasi o‟zgarishiga chiziqli holda kamayadi, ya‟ni kuch aktin va miozinning kontaktlari soniga proporsionaldir.
Shunday qilib, miozin ko‟prigi bilan aktinning bog‟lanishi kuch paydo
bo‟lishiga olib keladi, muskul qisqarsa ko‟prik kuchi nolgacha kamayguncha iplar sirg‟alishi vujudga keladi. Sirg‟aluvchi iplar modelida har bir ko‟prik siklik ishlaydi. Ko‟prik kuch hosil qiladigan yo‟lni ishchi yurish deb, keyingi harakatini ko‟prikning teskari yurishi deb qarash mumkin. Ushbu sikl davomida ATF sarf bo‟ladi. Ishchi yurish davomida ko‟prik ATF gidrolizining erkin energiyasini mexanik ishga aylantiradi. Teskari yurishda ko‟prik holatining o‟zgarishiga ATF energiyasining bir qismi sarf qilinad Muskul qisqarishida ATF ikki xil rol o`ynaydi. U aktimiozin aktin va miozinga dissosiasiyalanishiga sabab bo‟ladi va ayni vaqtda miozinning adinozintrifosfataza xossalari ta‟siri bilan o‟zi parchalanib, muskulning qisqarishi uchun zarur energiyani ajratib chiqaradi. Muskuldagi qisqaruvchan
oqsillarning makromolekulalari kooperativ tizimlarga misol bo‟la oladi. Bunga sabab shuki, ularning atvori o‟zlarini hosil qiluvchi elementlarining o‟zaro ta‟siriga bog‟liq. Muskul qisqarishi kooperativ xarakterga ega, chunki muskul ishi qisqaruvchi oqsillar konfigurasiyasining o‟zgarishiga bog‟liq. Bu hodisalar
ketma-ket bo‟lib o‟tadigan bir qancha fazalar bilan yuzaga chiqishi mumkin. Bu fazalar bir-biriga bog‟liq bo‟lib, bir-birini taqozo etishi muskul reaksiyasini ta‟minlaydi.
4 To‟qimalar kundalang strukturalar bo‟lgan Z-plastinkalar bilan bir xil
qismlar-sarkomerlarga bo‟lingan, ularning tinch holatdagi muskulda uzunliklari 2,2 mkmni tashkil etadi. To‟qimalarning bo‟shashgan holatdan aktiv holatga o‟tish nerv impulsi ta‟sirida sarkoplazmatik retikulumdan Ca 2 ionlarining chiqishi tufayli ro‟y beradi. Aktivlashish tugagandan keyin Ca 2 konsentrasiyasi 10 2 -10 3
marotaba kamayadi va 10 7 -10 8 molni tashkil etadi. Muskullar aktivlashishi tufayli qisqaradi yoki uzunligi o‟zgarmagan holda kuchlanish hosil qiladi (izometrik qisqarish). Aksincha izotopik qisqarishda muskullar doimiy kuchlanishda qisqarib, ish bajaradi. Qovurg‘alar orqa uchi (boshchasi) va do‘mboqlaridagi bo‘g‘im yuzalari bilan ko‘krak umurtqalari, ustma-ust turgan tanalarining oralig‘i va ko‘ndalang o‘siqlardagi yuzalarga qo‘shilib bo‘g‘im hosil qiladi.
Qovurg‘alar boshchasi bo‘g‘imi (articulatio capitis costae) qovurg‘aga boshchalaridagi bo‘g‘im yuzalari (facies articularis capitis costae) bilan umurtqa tanalaridagi yuqori va pastki yarim chuqurchalar (fovea costalis) orasida hosil bo‘ladi. Har bir qovurg‘a (II–X qovurg‘alarda) bo‘g‘imi ichida boylam (lig. capitis costae interarticulare) bo‘lib, qovurg‘a boshchasidagi qirradan boshlanadi va umurtqa oraliq disklariga yopishadi. Lekin bu boylam I, XI va XII qovurg‘alarda bo‘lmaydi. Har bir qovurg‘a bo‘g‘im kapsulasining tashqi tomonidan nur kabi tarqaladigan boylam (lig. capitis costae radiatum) dan boshlanib, ikki umurtqa tanasining yon tomonlariga va umurtqalar orasidagi tog‘ay diskka tarqalib yopishadi.
Qovurg‘a do‘mboqchalar bilan umurtqa ko‘nda-lang o‘sig‘i orasidagi bo‘g‘im (articulatio costotrans-versria) qovurg‘alar do‘mboqlarining bo‘g‘im yuzalari (facies articularis tuberculi costae) bilan umurtqalar ko‘ndalang o‘sig‘ida joylashgan qovurg‘a chuqurchasi orasida bo‘ladi. Bo‘g‘im xaltasining orqasida qovurg‘a do‘mboqchasi bilan umurtqa ko‘ndalang o‘sig‘i orasida tortilgan boylam – lig. costotransversarium bo‘g‘imni mustahkamlab turadi.
Qovurg‘a – umurtqa bo‘g‘imlari uyg‘un bo‘g‘imlar bo‘lib, ular bir vaqtda bir xil harakatda (qovurg‘alarning ko‘tarilishi va tushishi) bo‘ladi.
Qovurg‘alarning oldingi uchlari qovurg‘a tog‘ayidan iborat bo‘lib, birinchi yetti jufti to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘sh suyagining yonboshiga birlashsa, keyingi VIII, IX, X juft qovurg‘a tog‘aylari bir-biriga tutashib, qovurg‘a ravog‘ini hosil qiladi, so‘ngra to‘sh suyagiga birlashadi. XI va XII juft qovurg‘alarning uchlari qorin devori muskullari oralig‘ida erkin qoladi. Jumladan I qovurg‘a tog‘ayi to‘g‘ridan-to‘g‘ri sinxondroz bo‘lib, to‘sh suyagiga qo‘shiladi. II–VII qovurg‘alar tog‘ay qismining to‘sh suyagidagi qovurg‘alar o‘ymasiga to‘sh-qovurg‘a bo‘g‘im (art. sternocostales) hosil qilib qo‘shiladi. Bo‘g‘imlar kapsulasi suyak ustki pardalari hisobidan bo‘lib, nur kabi tarqalgan boylam (ligg. sternocostalia radiata), bo‘g‘imni old va orqa tomondan mustahkamlaydi. Nursimon boylamning oldingi qismi to‘sh suyagi ustki pardasi bilan qo‘shilib, to‘sh membranasi (membrana sterni) ni hosil qiladi.
II qovurg‘a bo‘g‘imi kapsulasi bo‘shlig‘ida to‘sh-qovurg‘a bo‘g‘imi ichkarisidagi boylam (lig. sternocostale intraarticulare) joylashgan.
Yolg‘on (VIII–X) qovurg‘alarning tog‘ay qismlari bir-biriga yonboshlab qo‘shiladi. Ba’zan shu tog‘aylar orasida bo‘shliq – tog‘aylar oraliq bo‘g‘imi (art. interchondrales) uchraydi. Bularning bo‘g‘im kapsulasi suyakning ustki pardasida joylashadi.
Qovurg‘alarning old qismlari orasida tashqaridan ichkariga, tepadan pastga yo‘naluvchi tashqi qovurg‘alar oraliq membrana (membrana intercostalis externa) bo‘lsa, qovurg‘alarning orqa qismida pastdan yuqoriga va orqaga yo‘naluvchi qovurg‘alar oraliq ichki membrana (membrana intercostalis interna) joylashgan.
Muskullarning mexanik va energetik xossalari haqidagi ko‟pchilik ma`lumotlar A.Xill tomonidan 1930-1964 yillarda
aniqlangan. Xill tenglamasiga ko‟ra muskullar qisqarish tezligi va hosil
bo‟ladigan kuch orasidagi bog‟lanish giperbolik grafik bilan xarakterlanadi Sirpanuvchi filament nazariyasi mushaklarning qisqarish mexanizmini harakat hosil qilish uchun bir-birining yonidan siljishiga asoslangan mushak oqsillari asosida tushuntiradi.11] Sirpanuvchi filament nazariyasiga ko'ra, mushak tolalarining miyozinlari (qalin filamentlari) harakat paytida aktin (ingichka filamentlar) yonidan siljiydi. mushaklar qisqarishi, filamentlarning ikki guruhi nisbatan doimiy uzunlikda qoladi.
Nazariya 1954 yilda ikkita tadqiqot guruhi tomonidan mustaqil ravishda kiritilgan, ulardan biri Kembrij universitetidan Endryu Xaksli va Rolf Nidergerke, ikkinchisi esa Massachusets texnologiya institutidan Xyu Xaksli va Jan Xanson. Dastlab 1953 yilda Xyu Xaksli tomonidan ishlab chiqilgan. Endryu Xaksli va Nidergerke uni "juda jozibali" gipoteza sifatida kiritdilar. 1950-yillarga qadar mushaklar qisqarishi bo'yicha bir nechta raqobatdosh nazariyalar mavjud edi, ular orasida elektr tortishish, oqsillarni katlama va oqsillarni o'zgartirish. Yangi nazariya to'g'ridan-to'g'ri o'zaro faoliyat ko'priklar nazariyasi deb ataladigan yangi tushunchani kiritdi.Sirpanish filamentining molekulyar mexanizmini tushuntiradi. O'zaro ko'prik nazariyasi aktin va miyozin ekanligini ta'kidlaydi. miyozin boshini aktin filamentiga biriktirish orqali oqsil kompleksini (klassik ravishda aktomiozin deb ataladi) hosil qiladi va shu bilan ikki filament o'rtasida qandaydir o'zaro ko'prik hosil qiladi.Silma filament nazariyasi mushaklarning qisqarishi asosida yotgan mexanizmning keng qabul qilingan izohidir.
Turli kimyoviy tajribalarni bajarishda, maxsus yupqa yoki qalin shishadan ya salgan idishlar ishlatiladi. Yupqa shishadan yasalgan idishlar temperaturaning o'zgarishiga chidamli va ularda qizdirish bilan bog'liq bo'lgan turli kimyoviy jarayo nlar bajariladi.
Qalin shishadan yasalgan idishlarni qizdirish yaramaydi. Ayrim kimyoviy shisha idish o'lchov idishlari
Anorganik kimyoda laboratoriya ishlarida suyuqliklarning hajmini o'lchash tichun odatda turli o'lchov idishlari, o'lchov kolbalari va silindrlari, pipetkalar, men zurkalar va byuretkalar ishlatiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. «Нормал ва патологик анатомия билан физиология». Н.К. Ахмедов. Тошкенг 1990 й.
2. «Одам ва унинг Анатомияси» Б.Аминов; 'Г.Тилолов. Тошкент 1997 й.
3. «Морфология человека» В.П.Якимов 1989 й.
4. http://fayllar.org