Understanding
Download 1.11 Mb. Pdf ko'rish
|
1 2
Bog'liqMantiqiy-grammatik tamoyil, uslubiy tamoyil, differensiatsiya tamoyili
Mantiqiy-grammatik tamoyil, uslubiy tamoyil, differensiatsiya tamoyili Musurmonqulova Mashhura Sunnatovna Punktuatsiya haqida umumiy ma‘lumot O’zbek punktuatsiyasining kelib chiqishi Nimalarni o‘rganamiz? Tinish belgilarining amaliy ahamiyati. Punktuatsiyaning tilshunoslikning sohalari bilan aloqasi O’zbek punktuatsiyasining asos va tamoyillari. Tinish belgilarining badiiy adabiyotdagi vazifasi 1 2 3 Punktuatsiya (lot. punctum — nuqta; kichkina dog‘) 1) alifbodan tashqari bo‘lgan grafik belgilar {tinish belgilari) tizimi bo‘lib, grafika va orfografiya (imlo) bilan birgalikda yozma tilning asosiy vositalarini tashkil etadi. P.ning asosiy vazifasi yozma (bosma) matnni qismlarga ajra-tish, grafik jihatdan shakllantirish-dir; 2) yozma matnni punktuatsion ras-miylashtirishni tartibga soluvchi, har bir til uchun tarixan shakllangan qoidalar, meʼyorlar; 3) P. tizimi krnu-niyatlarini, shuningdek, tinish belgilarining qo‘llanish meʼyorlarini o‘rganadigan tilshunoslik bo‘limi. Punktuatsiya haqida umumiy ma'lumot Punktuatsiya tilshunoslikning bir sohasi bo’lib, sistema, strukturasida, tinish belgilari va ularning qo’llanish qonun-qoidalarini o’rgatadi. Punktogramma muayyan yozuv sismavzusi (grafika)ning uzviy qismi bo’lib, yozma nutqning ayrim yozuv belgilari (masalan, raqamlar, harflar, diakritik, transkripsion belgi kabilar) bilan ifodalash mumkin bo’lmagan tomonlarini aniq belgilashda muhim ahamiyatga egadir. Punktuatsiya haqida umumiy ma'lumot O‘zbek punktuatsiya tarixi, asosan, XIX asrning II yarmidan keyin boshlanganki, buning obyektiv tarixiy sabablari bor: 1. XIX asrning II yarmida O’rta Osiyoning Rossiya tomonidan istilo qilinishi O’rta Osiyo xalqlari, jumladan, o’zbek xalqi hayotida o’ziga xos o’zgarishlarga olib keldi. Bu o’zgarishlar xalqimiz madaniyatida, xuxusan, o’zbek yozuvida ham o’z aksini topdi. O‘zbek punktuatsiyasining kelib chiqishi O‘zbek punktuatsiya tarixi, asosan, XIX asrning II yarmidan keyin boshlanganki, buning obyektiv tarixiy sabablari bor: 2. Bu davrda tarjimachilik ishlari juda rivojlandi. Rus tilidan o’zbek tiliga qilingan tarjima matnlarida, tabiiyki tini belgilari o’zbekcha nusxaga ham o’tdi. 3. Turkiy tillar, turkiy yozuvlar tadqiq qilina boshlandi: ilmiy asarlar, grammatik qo’llanmalar paydo bo’ldi. Turkologlar tomonidan analiz qilingan o’zbekcha matnlarda rus yozuvi traditsiyasi asosida tinish belgilari qo’shila boshlandi. O‘zbek punktuatsiyasining kelib chiqishi Tinish belgilarining amaliy ahamiyati Tinish belgilari yozma nutqni to’g’ri, ifodali, mantiqli bayon qilishda, uni ixchamlashda, gap qismlarining o’zaro logik-grammatik munosabatlarini ko’rsatishda muhim grafik vosita sifatida ishlatiladi. Demak, tinish belgilari ―Yozma nutqning tushunilishi osonlashtirish uchun qo’llaniladi‖ (Baduen de Kurtene) va uni oydinlashtiradi, aniqlik kiritadi. Tinish belgilarining o’rinli qo’llanmasligi ma‘lum bir sintaktik konstruksiyani ham mazmun, struktura jihatidan o’zgarib ketishiga olib keladi. Hozirgi o’zbek tilida tinish belgilari to’rt jihatdan: 1. Qo’llanish o’rni. 2. Ishlatilish usuli 3. Tuzilishi. 4. Vazifasi jihatidan tasnif qilinadi. Tinish belgilari qo’llanish o’rniga ko’ra uch katta guruhga bo’linadi: 1. Gap oxirida qo’llanuvchi. (nuqta, so’roq) 2. Gap ichida qo’llanuvchi. (vergul, tire, ikki nuqta) 3. Aralash holda qo’llanuvchi TB. (qavs, qo’shtirnoq, ko’p nuqta) 1 2 3 4 Tinish belgilarining qo‘llanilishida: Mazmuni Tinish belgilarining o’rnini, funksiyasini belgilashda mana shu uch xil hodisa alohida-alohida emas, balki ularning bir butunligi nazarda tutiladi. CHunki bular o’zaro bog’langan bir hodisaning uch tomoni – uch hususiyatidir. Nuqtaning tuzilishi, mazmuni, intonatsiyasi o’zarozich bog’langan bo’lib, har qanday gapda shu uch hususiyat mujassamlashgan bo’ladi. Masalan, Opalar, singillar! bu savollar majlisda berilsin! Intonatsiyasi asos qilib olinadi Gapning strukturasi Mantiqiy-grammatik tamoyil Punktuatsiya asoslaridan kelib chiqib, tinish belgilari qo’llashning quyidagi tamoyillarini ko’rsatamiz: Bu tamoyilga ko’ra, tinish belgilari gap mazmuni, tuzilishi va intonatsiyasi nazarda tutilgan holda, shulardan kelib chiqib qo’llaniladi. Masalan, xabar mazmunini anglatgan gapning ohirida nuqta, so’roq mazmunini anglatgan gaplarning ohirida so’roq, emotsiya ifodalangan gaplarning ohirida undov belgilari ko’proq nutq strukturasiga asoslanadi: Download 1.11 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
1 2
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling