Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

17 W illiam l.R o w e . Philosophy o f R eligion. U SA W adsw orth C e n ga ge Learnin g, 2 0 0 7 . P. 4 1
37

---

Emil Dyurkgeym, Maks Veber va Georg Zimel laming 
sotsiologiya fanining otasi va hozirgi zamon sotsiologiya fanining 
asoschilari deb atash mumkin. Emil Dyurkgeym birinchilardan bo‘lib, 
dinni tahlil qilishga kirishdi. U 1897-yili aholining katoliklar va 
protestantlar guruhi o‘rtasida o ‘zini-o‘zi o‘ldirish hodisasini o‘rganib, 
diniy ibodatning asosiy funksiyalarini izohlab berdi. Maks Vebeming 
qarashlarida esa jamiyatning iqtisodiy asosi bilan dinning o ‘zarc 
aloqasi mavjudligiga etibor karatgan. Bundan tashqari olim din 
rahnamolari (liderlari) va din tipologiyasini yaratishga asos soldi.
Din sotsiologiyasining predmeti shundan iboratki, bunda 
sotsiolog sotsial harakat tizimining jamoaviy axloqining bir ko‘rinishi 
sifatida dinga sotsial fenomen deb qaraydi. Biroq sotsiologiya individ 
va unga dinning ta’sir darajasini o‘rganishi bilan ham shug‘ullanadi. 
Ammo 
kishilar jamoasi 
birligi, 
uning 
a ’zolaridagi 
sotsial 
munosabatlari bu boradagi tadqiqotning asosiy ob’ektidir. Diniy 
guruhlar, ularning ma’lumotlari, amaliy faoliyatlari din sotsiologiyasi 
predmetini tashkil etadi. SHu bilan birga diniy guruhlaming faoliyati 
va ta’siri (kishilaming din yo‘liga kirishi, bunday axloqiy obrazlami 
qo‘llab-quwatlashi, 
ular 
o‘rtasidagi 
o‘zaro 
munosabatlaming 
tiklanishi va boshqalar) o‘rganiladi hamda tashqi omillar (iqtisodiy, 
ma’naviy, axloqiy, huquqiy)ning dindorlarga ta’siri, uning sotsial 
oqibatlari tahlil qilinadi. Shu bilan birga individ axloqiga dinning 
ta’siri diniy e’tiqodning umumqoidalari asosida kundalik turmushi 
jarayonida dunyoqarashiga singdirilib, shaxsda doimiy xulq va 
motivatsiya shakllantiriladi. Ammo diniy tashkilotlar o ‘z muxlislari 
ongga va xulqiga diniy ta’sirini o‘tkazishda intizomli metodlami 
qo‘llash bilan erishadilar.
Din haqidagi fanning metodologik asosi boshqa fanlarda bo'lgani 
kabi emperik materiallarga suyanish tamoyiliga amal qiladi. 
Sotsiologik .tahlilning predmeti Xudo haqidagi masala bo‘lmasdan, 
balki Oliy ruhga e’tiqod qiluvchi ijtimoiy guruhlaming xulqi, uning 
sababi, oxir-oqibatidagi mazmuni masalasidir. Sotsiologik tadqiqot 
jarayonida kuzatiladigan, o‘lchab ko‘riladigan, hattoki topshirib 
ko‘rish imkoni bo‘lgan narsa va hodisalar shug‘ullanishi lozim. Agar, 
masalan din bilan axloq o'rtasidagi munosabatni o‘rganishni asosiy 
obyekt, ya’ni predmeti qilib olinadigan bo‘lsa, sotsiolog dinga 
ishonuvchilar dinga ishonmaydiganga qaraganda axloqiy madaniyat 
jihatdan ustunligi haqida xulosa chiqarishi uchun, uni oddiy so‘z
38

---

orqali ifodalash etarli'emas. Buning uchun tadqiqotchi o‘z fikrini aniq 
lalillar orqali isbotlab berishi lozim.
Dinning sotsiologik tadqiq qilishning samarasi, uning qanchalik 
boshqa fanlaming ma’lumotlaridan foydalanganlik darajasiga ham 
bog‘liqdir. Tarix fanlari va psixologiyadan tashqari din sotsiologiyasi 
rivojiga ijtimoiy antropologiya, etnologiya, lingvistika, simioteka va 
boshqa fanlar o‘zlarini katta xissalarini qo'shib kelmoqdalar. 0 ‘z 
navbatida, dinning sotsiologik konsepsiyasi boshqa fanlaming rivojiga 
munosib xissa qo‘shib kelmoqda.
Din sotsiologiyasi tadqiqoti jarayoni uchun muhim emperik 
materiallarni olishda so‘rov anketalarini o‘tkazsh metodidan keng 
foydalaniladi. Bunday tadqiqot natijasida olingan materiallar 
(raqamlar, foizlar) din bilan bog‘liq u yoki bu masalalar haqida 
konkret mulohaza yuritish va xulosalar chiqarish imkoniyatini beradi.
Olimlaming 
yozishicha 
din 
sotsiologiyasining 
quydagi 
yo‘nalishlari mavjud:
- din sotsiologiyasida evollyusionizm masalasi;
- din sotsiologiyasida funksionalizm masalasi;
- din sotsiologiyasida neoevollyusionalizm masalasi.
Din 
sotsiologiyasining 
metodologiyasi 
va 
metodlaridan 
foydalanish din va guruhlar, din va jamiyat a’zolari o‘rtasidagi 
munosabatlami ilmiy asosini tushunish imkoniyatini beradi.