Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov
W illiam L R o w e . Philosophy of Religion. U SA W adsw orth C e n g a g e le a rn in g , 2 0 07 . P . S4
Download 4.52 Mb. Pdf ko'rish
|
Dinlar falsafasi.AbdusamedovA. Djalilov B. TashanovA.
|
13 W illiam L R o w e . Philosophy of Religion. U SA W adsw orth C e n g a g e le a rn in g , 2 0 07 . P . S4
32 co‘rsatuvchi tomonl&ri bo‘lgandagina unga shunchaki e ’tibor qaratiladi. Din falsafasining asosiy vazifasi diniy ong va diniy e ’tiqod ^iluvchilaming ma’naviy dunyosini o'rganishdan iboratdir. Din psixologiyasi psixologik bilimlar dinshunoslik tamoyillari bilan o‘zaro yaqin alohida rivojlanadi. Din psixologiyasi yo‘nalishida iiniy ongni o‘rganishda nazariy dinshunoslikning tamoyillari bilan birga uning rivojlanish qonuniyatlariga asoslanadi. Nazariy dinshunoslikning bir qancha yo‘nalishlarini ajratish mumkin: 1) din falsafasi - unda dinning mohiyati, ijtimoiy hodisa sifatidagi ■imumfalsafiy tushunchasi, diniy ongning psixologik tahlili va gnoseologik ildizlari tahlil qilinadi; 2) din sotsiologiyasi, dinni sotsiologik tadqiqotlar asosida uning ongdan darajasi va unksiyalarining ilmiy asosini metodologik jihatdan o'rganadi; 3) din psixologiyasining asosiy o‘rganadigan ob’ekti dindorlaming dinga o’tiqod qilmaydigan kishilarning xulqi va harakatidan farq qiluvchi psixologik xususiyatlarini metodologik tamoyillar asosida tadqiq etishdir. Din psixologiyasining va dindorlar psixikasining muhim metodologik usuli diniy ilmiy jihatdan tushunishdir. D.M.Urgenovich dinni o‘rganishning ilmiy-metologik usuli tushunehasidan farq qiluvchi buijua din psixologiyasida talqin qilingan bir nechta metodologik tamoyillami keltiradi. Bulaming ichida muhimi din psixologiyasining gnoseologik va psixologik problemalar tahlili hisoblanadi. G ‘arb psixologik yo‘nalishida mazkur muammoga; ikki hil ondashuv mavjud: biri pozitivistik; ikkinchisi,; teologik yoki o‘g‘ridan-to‘g‘ri idealistik yondashuvdir. A w alo shuni qayd qilish ozimki, AQSH va Yevropada bu masalalar yuzasidan nashr qilingan jator ishlarda din psixologiyasida diniy tasawurlarining haqqoniyligi oki haqqoniy emasligi haqidagi fikrlardan voz kechish lozimligini o’ llab-quvvatlamoqdalar. Hattoki , bu masala psixologiya fani ompetensiyasiga kirmasligi aytilgan. Masalan, fransuz psixologi i.Flumua (1854-1920) shunday fikrga qo'shilgan bo‘lsa, keyinchalik >elgiya psixologi A.Goden Bryusseldagi psixologlaming XV xalqaro .ongressida (1957) “pozitiv” psixologiyaning prinsipial masalalaridan .)iri transdental mavjudlik masalasini rad etishdir, degan edi, Bunday ikrni ingliz psixologi R.Gulles ham quwatlagan. Bu olimlaming ikriga ko‘ra, psixologlar din mohiyatini aniqlash yoki haqqoniylik 33 mazmunini ta’riflash bilan shug‘ullanmasdan, balki ulaming asosiy vazifasi diniy fenomenlami o‘rganish va kuzatish deb, uning ilmiy- metodologik talqinini chetda qoldiradilar. YUqorida keltirilgan G‘arb psixolog olimlarining fikrlaridan shunday xulosaga kelish mumkinki, ular din psixologiyasi masalasining gnoseologik muammolarida ob’ektiv reallik bilan diniy tasawurlar munosabatlari teologik nuqtai nazaridan izohlangandir. Diniy e’tiqodga ega bo‘lgan kishilar psixologiyasini bunday metodologik yondashuv asosida tahlil qilish to‘g‘ridan-to‘g‘ri noilmiy echimdir. Aslida diniy psixologiyani tadqiq etishda ilmiy-metodologik jihatdan yondashib, unga gnoseologiya va psixologiyani birlikda tahlil qilish orqali erishiladi. Diniy ongning obyektiv borliq bilan o‘zaro munosabatini idealistik asosda talqin qilishning subyektivlik, progmativlik konsepsiyalarini esdan chiqarmaslik kerak. Diniy psixologiyaning subyektiv idealistik qarashlarining yuqorida keltirilgan tendensiyalarida individual dindorlikning psixologik ta’limida “diniy tajriba”ni asos qilib olinadi, ommoviy dindorlikni esa ikkinchi darajali deb hisoblab,sub’ektiv idealizm nuqtai nazaridan CHerkov va masjid qonun-qoidalari, ibodat turlarini dindorlikni mustahkamlashga hizmat qiladi, uning asosiy manbai odamning ijodidir. Bundan tashqari G‘arb psixologiyasida individual va ijtimoiy diniy ong munosabati muammosini hal qilishda interaksionistik yo‘nalish mavjud. Interaksionistlar individual diniy ongni shakllanishida ijtimoiy omillaming rolini inkor etmaydi. Ammo, ulamingcha, individdagi “diniy tajriba” faqat ijtimoiy omillar ta’sirida sodir bo‘ladi deb bilmasdan shaxsni “intropsixik” talabi natijasidir. Ilmiy-metodologik yondashuv nuqtai nazaridan individual psixika cheklangan yoki tug‘ma, genetik asosda xosil bo'lmagan. Individ psixikasining mazmuni uning tashqi olam va ijtimoiy muxit bilan bog‘liq holda shakllanadi. Ongning g‘ayritabiiy kuchlar haqidagi fenomeni individni ijtimoilashishi jarayonida (oilaviy tarbiya, diniy jamoalar ta’siri) va idealogik omil (diniy adabiyotlar o‘qish) va boshqa omillar ta’sirida shakllanadi. Din psixologiyasiga metodologik yondashuvining yana bir jihati, dindorlar psixikasi strukturasining turli komponetlarda tashkil 34 opganligi masalasidir. Ular: emotsional, bilish va irodaviy jarayon, lg va ongsizlikdir. G‘arb din psixologiyasida avstriyalik taniqli ixiator va psixolog Z.Freyd (1856-1939) asos solgan psixoanalitik o‘naIishning ta’siri kattadir. Z.Freyd ko‘p qirrali olim sifatida XX asr ;‘arb sivilizatsiyasi madaniyati rivojiga o‘z ta’sirini o ‘tkazdi. Uning .biatiga nisbatan o‘ziga xos qarashlari, ayniqsa, psixologiya obyekti ;fatida jismonan va ruhan sog'lom insonni olgan va ong fenomeni odisasini tahlil qilgan. YA’ni, “onglilik”, “ongsizlik” va “ong !di”dan iborat uch tizimi tadqiqot ob’ekti hisoblangan. Olim ngsizzikni faqat ongga ko‘tarish orqali bilishni, ong oldini esa, ndagi hodisalar dastlab ongli darajada qabul qilingan bo‘lib, eyinchalik xotiradan ko‘tarilgan bo‘lsada qandaydir darajada iz ildirgan degan tamoyilga amal qiladi. Z.Freyd “G'ayrioddiy harakatlar va diniy marosimlar” (1907) aomli kitobida dinni kelib chiqishi va mohiyatini nevroz holati bilan og‘ lab, diniy marosimlarning bajarilishi jarayonning qiyosiy "lishtirishga va shu orqali inson ruhiyatida diniy tassavurlaming lakllanishi xususiyatlarini anilashga kirishadi. Gulnos Ruzimetova “Freydizmda inson falsafasi tahlili” kitobida ozishicha, g'ayrioddiy harakatlar va diniy marosimlar ikki holatda м т ular turli sohalar bo‘lsa-da, yashirin shaklda insonning ongsiz ntilishlarini bosishga qaratilgandir. Boshqacha aytganda, bu holatlar osida tabiiy ehtiroslarni bevosita qondirishdan saqlanish yotadi, ynan ulaming o ‘hshashligini aniqlaydi. Bundan shunday xulosaga alinadiki, g‘ayrioddiy harakat va nevrozlikni. diniy rivojning otologik nusxasi sifatida ko‘rish mumkin. Ya’ni nevrozlikni ndividual diniylik sifatida, dinni esa eng umumiy g‘ayrioddiy nevroz riolati sifatida aniqlaydi.14 Shundan kelib chiqib, kitobda quyidagicha ulosa qilinadi. Freydning ruhiy talqinida din insonning ongsiz jitilishlariga qarshi himoya vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Diniy dqodda ular boshqacha qoniqish hosil qilish bo‘lsa~da, insonning chki ruhiy ziddiyatlaridan bo‘lgan ong va ongsizlik o‘rtasidagi kurash ■‘z mohiyatini yo'qotadi.15 Z.Freyd ta’limotiga, dinning (diniy tasawurlaming) kelib chiqishi a mohiyatini bunday asosda tushunish insoniyat madaniyati rivojida Download 4.52 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|