Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

Tayanch tushunchalar. Dunyoqarash, materiya, asotirlar, ikki 
haqiqat, astronomiya, diniy ong, ilmiy dunyoqarash, diniy mafkura, 
atom, panteizm, deizm, shartli reflekslar, galaktika, Darvin nazariyasi.
l.Odam va olam to‘g‘risidagi dunyoqarashlar
Dunyoqarash falsafa fanining asosini tashkil qilib, olam va odam 
haqidagi bir butun qarashlar, g‘oyalar tizimini yaratadi. Falsafa 
qomusiy 
lug‘atida 
yozilishicha, 
hozirgi 
zamonaviy 
fanlar 
rivojlanmagan paytda olamga mexanika nuqtai nazaridan qarash, 
ya’ni, mexanitsizm hukmron edi. Natijada olamda, ayniqsa Evropa 
fanida olamda yuz bergan jonsiz tabiatdagi har bir hodisa, hatto jonli 
tabiatdagi o ‘zgarish jarayonlarini ham mexanika qonunlari asosida 
tushuntirish mumkin deb qaralib ilmda mexanizm kabi oqimlarni 
shakllanishiga olib keladi. (115 b.). jumladan, XVII - XVHI asrlarda 
matematika, mexanika fanlarining yutug‘iga asoslangan olamning 
mexanistik manzarasi deistik (xudoni tan oluvchi, lekin uni tabiat 
taraqqiyotiga daxli yo‘q deb bilish) qarashlami keltirib chiqaradi. 
Deizmga ingliz faylasufi CHerbem asos solgan, uning vakillari 
Toland, Lokk, Volter, Russo, Lessing, Lomonosov, Radishchev va 
boshqalardir.
XIX asming oxirida fizik bilimlar doirasida “olam manzarasi” 
atamasi qo‘liana boshlagan. Olimlardan G.Gers birinchilardan bo‘lib 
predmetlaming ichki va tashqi holatlar yig‘indisini fizik olam 
manzarasi deb atadi.bunday atamadan keng foydalangan M.Plank 
olam manzarasini ilmiy va va amaliy jihatdan farqladi. Amaliy 
jihatdan u insonning olam haqida sekin-asta bir butun tasawurlarini
137

---

paydo bo‘lishini tushundi. Ilmiy jihatdan esa, M.Plank obyektiv 
dunyoning modelini mutlaq hodisa sifatida talqin etdi.
“Olam manzarasi”ning hozirgi fundamental tushunchasini ishlab 
chiqishda bunday yirik tabiatshunos olimlaming asarlari katta 
ahmiyatga ega. Shunga asosan hozirgi vaqtda fundamental fanlar 
qo‘lga kiritgan tushuncha va prinsiplar asosida olamning ilmiy 
manzarasini eng umumiy tushunchalar sistemasi deb izohlanadi. 
Bunday umumiy tushuncha barcha fanlar kashf etgan ilmiy 
yo‘nalishlar va ulami amaliyotda sinash orqali to'plangan ijobiy 
tajribalar asosida shakllanadi va dunyoqarashga molik muammolami 
hal etishga xizmat qiladi.
Dunyoqarash insonning obyektiv olam haqidagi qarashlarining 
majmui, unda o ‘zining tutgan o ‘mi, ob’ektiv borliqqa munosabati 
hamda shu qarashlarga mos tushadigan hayotiy mavkei, ishonchi, 
ideali, faoliyati, olamni o‘rganish va bilish prinsiplaridir. Ammo 
dunyoqarash shu bilan chegaralanmaydi, balki u inson, jamiyat va 
dunyo haqida to‘plangan va m a’lum prinsiplarga asoslangan qarashlar 
yig‘indisidir. Binobarin, bunday dunyoqarash kishilarda turli darajada
- ijtimoiy-siyosiy, falsafiy, diniy, axloqiy, ilmiy-nazariy darajada 
talqin etiladi.
Dunyoqarash ijtimoiy va individual ongning mavqei hisoblanib, u 
o‘z mohiyatiga ko‘ra tarixiy jarayon sifatida kishilik jamiyati paydo 
bo'lishi bilan bog‘liq. Har qanday dunyoqarashning shakllantimvchi 
manbai ijtimoiy borliq va jamiyatning moddiy shart-sharoitlari 
hisoblanadi.
Kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyotida dunyoqarashning vujudga 
kelishi va shakllanishi har bir davming o‘ziga xos xususiyati bilan 
bog‘liq bo‘lgan. Masalan, ibtidoiy jamoa tuzumida va dastlabki sinfiy 
jamiyatda tabiiy-ilmiy bilimlaming ko'rtaklari bo‘lgan, xolos. Ayni 
vaqtda tabiat va inson haqida diniy tasaw urlar asosiy o ‘rin egallagan 
o'sha davr odamlarida ilmiy bilimlaming va hayotiy tajribalaming 
etishmasligi shunga olib kelgan.
Kishilaming kundalik hayotiy faoliyatida tirik va notirik tabiat, 
odam organizmi haqidagi ijobiy bilimlar uzliksiz to‘plana bordi. 
Ammo bu bilimlar asotirlik (mifologik), so‘ngra diniy dunyoqarash 
bilan murosada yashagan holda ichki yashirin ziddiyatlar ham sodir 
bo‘lib turgaa Shu vaqtda din homiylari ham tabiatni tadqiq qilishda,
138

---

osmon yoritgichlarini Jcuzatishdan chetda qolmaydilar, to‘plangan 
bilimlami kelajak avlod uchun zarur deb hisoblaydilar.
Qadimgi Sharq kohinlari fan va ilmiy bilimlar bilan qiziqishda 
birinchilardan ekanligi tarixdan ma’lum. Xususan, ular matematika, 
astronomiya 
va 
meditsina 
sohalarini 
o'rgandilar, 
to‘plangan 
bilimlardan o‘zlarining iqtisodiy va mafkuraviy manfaatlarini 
mustahkamlashda foydalandilar.
Biroq ma’lum tarixiy bosqichga kelib tabiat va olam hodisalari 
haqidagi to‘plana borgan ilmiy bilimlar diniy qarashlar bilan kelisha 
olmasligi ma’naviy madaniyatda namoyon bo‘ldi. Turli qabilalarda 
shakllangan diniy, afsonaviy qarashlarda tabiat hodisalarini va inson 
hayotini sababiyat asosida tushunish elementlari bor edi. Olam 
manzarasining afsonaviy tushunchasi ibtidoiy odam ongining 
xususiyatiga bog‘liq edi. Ya’ni ular uchun tabiat - urug‘ jamoasi, 
osmon, 
er, 
suv, 
inson va hokazolar esa qon-qarindoshlik 
munosabatlarida jamoaning a’zolaridir.