Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

m os 
kelgani uchun ham din etnik milliy birlik ma’nosini ham 
anglatgan. 
Mavjud qonunlarga binoan 18 yoshga to‘lgan har bir fuqaro diniy 
jamoa a’zosi bo‘la oladi. Diniy jamoa O'zbekiston Respublikasi yangi 
tahriridagi “Vijdon erkinligi” haqidagi qonunga asosida 
kam ida 
100 
mo‘mindan iborat 
b o 'lish i 
ozim, aks 
h olda 
diniy guruh 
hisoblanm aydi. 
Diniy uyushmalar faoliyati o‘z a’zolarining yashayotgan joyi bilan 
cheklanadi. U ixtiyoriy va mustaqil tashkilot bo‘lib, moddiy jihatdan 
ham
o‘z-o‘zini ta’minlaydi. Ishlarni olib borish, diniy mol-mulk va 
pul m ablagiari bilan bog‘liq vazifalarni bajarish, tashqi aloqalarru 
yo‘lga qo‘yish uchun diniy uyushma a’zolari o‘z orasidan ijroiya 
organini saqiaydi. Diniy tashkilotlararo diniy munosabatlar^^ turli 
dinlarga e’tiqod qiluvchi tashkilotlar, ulaming rag* bar va idoralari, 
ulaming 
a’zolari 
o‘rtasidagi 
munosabatlar 
kiradi. 
Diniy 
tashkilotlaming 
ichki 
munosabatlari, 
ya’ni 
din 
funksiyalari 
omillaridan bo'lmish toat-ibodatga, diniy marosimchilikka taaluqli 
munosabatlar “muqaddas” yozuvlarda bayon qilingan bo‘lib, dindor 
uchun majburiy va turg‘unroq hisoblanadi. Diniy tashkiltlar vujudga 
kelgan dastlabi davlatlardanoq ular faqat kishilaming bevosita diniy 
ehtiyoj oari, 
ya’ni 
toat-ibodatga 
taaluqli 
masalalar 
bilangina 
shug‘ullanmagan; ayni zamonda jamiyatning xo'jalik siyosiy» 
huquqiy, ilmiy, ayniqsa g'oyaviy, axloqiy jabhalarida ham faol 
ishtiroq qilgan. Ba’zi xorijiy mamlakatlar va bu jarayon ho^ir ham 
davom 
etmoqda. 
CHunonchi, 
Qadimgi 
M esopotaniiyada 
ibodathonalar 
shaharlar 
markazlarida 
joylashgan 
bo‘lib, 
hunarmandchilik ishlari bilan shug‘ullanganlar, umuman xalq ishlarini 
yurituvchi markaz bo‘lgan. Jamiyatni demokratlashtirish natijasida 
vujudga kelgan yangi sharoit diniy tashkilotlar faoliyatida yangi 
qirralami vujudga kelishi 
va 
keng yoyilishiga, uning keng хаЦ 
ommasiga ommoviy axborot vositalari orqali targ'ibot qilinishiga ham 
sabab bo‘lmoqda. 0 ‘zbekiston diniy idorasining xayriya, niadaniy
130

---

marosimlami o‘rganish va targ'ib qilish masalasi bilan faol 
shug'ullanish ham hozirgi kunda katta ahamiyatga ega. Bu 
yo‘nalishdagi 
faoliyatlami 
faqatgina 
dindorlar 
emas, 
dinga 
ishonmaydiganlar ham qizg‘in qo‘llab-quvvatlamoqdalar. CHunki bu 
faoliyat kishilarda mehr-oqibatning qaror topishi, xalqning axloqiy- 
ma’naviy merosiga bo‘lgan qiziqishi ortib borishiga ham sabab 
bo‘ladi. Ma’naviy merosni o‘rganish orqali xalq, qolaversa, har bir 
kishi o‘z-o‘zini anglaydi.
Yuzaga kelgan yangi sharoitda diniy tashkilotlar ijtimoiy hayotda 
faol ishtiroq etish, boshqa ijtimoiy uyushmalar kabi ommaviy axborot 
vositalaridan keng foydalanish huquqiga ega. 0 ‘rta asr sharoitlarida 
ham monostir, masjid va madrasalar dunyoviy ilm va maorif, xo‘jalik 
ishlari bilan shug‘ullanganlar. Bu vaziyat diniy tashkilotlaming 
jamiyatda tutgan mavqesining yuqori darajada bo‘lishiga sabab edi.
Har bir tarixiy davr diniy tashkilotlaming faoliyatlari o‘zlariga 
xos tomonlariga ega. Bu tashkilotlaming muayyan ko‘rinishdagi 
faoliyatlari jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, mavjud sinflar orasidagi 
munosabatlar, ishlab chiqamvchi kuchlarining rivojlanish darajalari, 
siyosiy, iqtisodiy, huquqiy, ijtimoiy, axloqiy vaziyatlar, hukmron 
g‘oyalar, fanlaming rivojlanish darajalari va boshqa shu kabilardan 
iborat bo‘lgan muhim vaziyatlarga bog‘liqdir. Shuning uchun ham 
diniy tashkilotiarlaming faoliyatlariga har bir tarixiy sharoitning 
o‘ziga xos tomonlarini hisobga olgan holda yondashmoq zarur.
Diniy tashkilotlar mustaqil tus olgan hozirgi sharoitda uning 
faoliyati asosan dindorlaming diniy ehtiyojlarini qondirish bilan 
bevosita bog‘liqdir. Bu tashkilotlar boshqa siyosiy va ijtimoiy 
uyushmalar, partiya, kasaba uyushmalari, xotin-qiz, yosh, ijodiy 
tashkilotlari shakllana borishi mobaynida ular bilan muayyan tarzda 
aloqa o‘matishga intiladi. 
Ruhoniylar oddiy dindorlar ham 
tashkilotlarga a ’zo bo'lishlari mumkin. Bu uyushmalar o‘z mohiyati 
bilan 
diniy 
bo‘lmasada 
jamiyatda 
yoki 
mamlakatlararo 
munosabatlarda turli ta’sir o‘tkazishda diniy tashkilotlar yo'lida 
xizmat qilishi mumkin. Xorijiy Yevropa mamlakatlardagi xristian 
siyosiy partiyalar, xalqaro inson tashkilotlarining faoliyatlari bunga 
yaqqol misol bo‘ladi.
0 ‘zbekiston diniy idorasi moddiy jihatdan o‘z qaramog‘idagi 
musulmonlaming ixtiyoriy sadaqalari, musulmonlarga diniy hizmat 
ko‘rsatish bilan bog‘liq to‘lovlar hisobiga ta’minlanadi.
131

---

Islom bilan bog‘liq ko‘pgina xalqaro tashkilotlar ham bor. Bular 
o‘z darajalari, harakatlariga ko‘ra quyidagi uch guruhga bo‘linadk
1) Hukumatlararo Islom Konferensiyasi Tashkiloti - IKT. U 
1969-yili tuzilgan.
2) Hukumatlar aralashmaydigan tashkilotlar: bularga siyosiy, 
jamoat arboblari a’zo bo‘ladilar va ishida ishtiroq etadilar.
3) Sof diniy 
tashkilotlar, 
diniy 
mafkuraviy 
markazlarni 
birlashtiruvchi islom tashkilotlari. Bulaming vakillari asosan dinni 
targ‘ib qilish bilan shug‘ullanadilar.
Ijtimoiy ehtiyojlaming m’lum bir davrdagi muayyan turi bo‘lgan 
diniy ehtiyojlar, u bilan bog'liq bo‘lgan diniy tashkilotlaming faoliyati 
ijtimoiy vaziyatlar bilan belgilanadi. Demak, diniy tashkilotlar o‘z 
faoliyatlari nuqtai nazaridan ijtimoiy-tarixiy hodisa bo‘lib, xalqaro 
funksiyalarining bajarishdan tashqari diniy ehtiyoj ga ega bo‘lgan 
xalqlar hayoti va ongida diniy munosabatlar, diniy tasaw ur va 
kayfiyatlami shakllantiruvchi diniy funksiyalaming tartibli, qonun- 
qoidalar asosida bajarilishini ta’minlashga ham e’tibor qaratadi.