Universiteti b. A. Bahritdinov s. A. Zokirova

paytda shuni ham tan olish kerakki, dunyoning biron-bir burchagida bu yerdagi kabi 
feodalizm davriga oid mahobatli yodgorliklar mavjud emas.
Misol  tariqasida  Yava  orolidagi  Shiva  ibodatxonasi  majmuasini  (VII  asr) 
eslash mumkin;  bu yerda shuningdek betakror budda ibodatxonasi -  Borbodur 
(VIII-IX  asrda  Budda  hayotidan  1560  syujetli  -   uzunligi  5  kmdan  kp  figurali 
bareleflar  -   budparastlik  ensiklopediyasi  va  ibodatxona  bunyodkorlariga 
yodgorlik);  Birmaning qadimgi poytaxti -  Pagan shahristoni muqaddas maydoni
-   u  XIII  asrda  Xitoydan  bostirib  kelgan  mg'ullar  tomonidan  vayron  etilgan. 
Kampuchiyadagi  budparastlik  ibodatxonalari  va  Angkor  sayrolari  majmuasi, 
bulardan faqat Angkor-Vat ibodatxonasi bir kvadrat kilometr maydonni egallaydi 
(shahar XV asrda tai  qabilalari tomonidan  vayron qilingan).
Ammo,  birinchidan,  mintaqada  paydo  blgan  sivizilatsiya  choqlaridan 
birontasi  ham  mahalliy,  knyazlik  yoki  qirollik  darajasidan  mintaqaviy,  imperiya 
klamiga borib yetmagan; ikkinchidan va eng muhimi, bu o’choqlarning birontasi 
ham mahalliy avtoxon madaniyat rivojlanishi mahsuli boshlamagan. Hatto asriar 
davomida  qaror topgan  mintaqaning asosiy qismi -   Hinduxitoy yarim  orolining 
nomlanishi  ham  ikkita  qo’shni  sivilizatsiyalarga  qaramlilikni  anglatadi.  Ilk 
feodalizm  davridan  boshlab,  mintaqaga  yevropaliklar  bosishini  boshlangan 
paytga  qadar  bu  yerda  Hindistonlik  yoki  xitoylik  sivizilatsiyalarni  hukmronligi 
saqlanib  kelgan.  Imperiyalar  sulolalar  va  dinlar  almashishi  jarayonida 
mustamlakalarda  ruhoniylar  va  vassallar  almashiniuvi  ham  sodir  blgan.  Bu 
yerdagi  ibodatxona  majmualarining  keng  ko’lamliligi  imperiyalar  va  dinlar 
markazlaridan tasiri kuchini kuchaytirishga, yangi zodagonlaming esa xudolarga 
va  ularning  yerdagi  vakillariga  sadoqat  izhor  etishga  tayyorligini  namoyishiga 
aylandi.  Muammo  shunda  ediki,  mintaqa  uzoq  vaqt  Janubiy  Xitoydan  siqib 
chiqarilgan  bosqinchilar  ekspansiyasidan,  Osiyo-Avstraliya  kprigidan 
xalqlarning  harakatlanishidan  aziyat chekkan.
Kpincha  mutaxassislar  Janubiy-Sharqiy  Osiyoning  alohida  makro- 
mintaqasini ajaratish tg’riligini, uning Hindiston va Xitoyning tarixiy hududlariga 
blib,  ularni  tegishli  mintaqalarga  qshish  kerakligini  muhokama  qilishadi. 
Mustaqilik  uchun  ko’p  asrlik kurash,  xalq  urf-odat va  an’analarining jamlangan 
energiyasi -  bu  makromintaqalarni  birlashtiruvchi muhim omillardir.  Qayd etish 
mumkinki, feodalizm davrida ushbu omillar mintqaviy shakllanish rlini bajarish 
uchun  yetarli  kuchga  ega  blmagan.  Undan  sng  boshlangan  Yevropa 
mustamlakachiligi  davri  xalqlarining  mustaqillikka,  madaniy  integratsiyaga 
intilishini yanada ko’proq bostirib kelgan. Endilikda esa, tmish xatolarini yengib 
o’tishga  intilgan  holda  mintaqa  davlatlari  mustaqillik  uchun  kurashda 
birinchilardan  blishdi,  rivojlanish  sur’ati  va  darajasi  byicha  Hindiston  va 
Xitoydan zib ketishdi. Hozirgi kunda o’ziga xos madaniyatini shakllanantirishda 
davom  etishmoqda.

IBOB.
IQTISODIY SALOHIYAT TUSHUNCHASINING  MOHIYATIVA 
TASHKIL QILUVCHI  ELEMENTLARI
Tabiat bilan jamiyat rtasidagi aloqadorliq va bog liqiik insoniyat tarixidagi 
eng  boqiy  muammodir.  Zero,  jamiyat  mavjud  ekan,  mazkur muammo  zining 
dolzarbligini  yqotmaydi.  Faqat jamiyat  taraqqiyotining  har  bir  keyingi  yangi 
bosqichida  unga  blgan  munosabat  zgaradi  va  murakkablashib  boradi.
Ushbu hayotiy muammo XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab fan-texnika 
inqilobi  va  iqtisodiy  yuksalish  tarixi  ancha  chuqurlashdi  hamda  kpchilikning 
tiborini  ziga jalb  qila  boshladi.
Metodologik nuqtai nazardan qaraganda tabiat bilan jamiyat bir butun, yaxlit 
tizimining zaro aloqador qismlari va jamiyat tabiatning eng oliy tashkil etuvchi 
elementi  ekanligini  anglash  hal  qiluvchi  ahamiyat  kasb  etadi.
Jamiyat  ishlab  chiqarish jarayonlarining  mahsulidir.  Ishlab  chiqarishning 
rivojlanishi  tabiiy  resurslardan  foydalanish  miqyosining  kengayishi  va 
chuqurlashuvi bilan chambarchas bog’langan. Geografik muhit va unda mavjud 
bo’lgan  tabiiy  shart-sharoitlar  hamda  resurslar  ishlab  chiqaruvchi  kuchlar 
rivojlanishining oyektiv asosi va zaruriy omilidir. Bunda moddiy ishlab chiqarish 
tabiat  bilan jamiyatning  o’zaro aloqadorligida  asosiy yonalishni  tashkil  etadi.
Zero,  ishlab  chiqarish  faoliyati  ma’lum  tabiiy  shart-sharoitlar  mavjud 
blganidagina  amalga  oshadi.  U  yoki  bu  ishlab  chiqarish  jarayonining 
imkoniyati tabiatning oyektiv qonunlariga muvofiqligi  bilan aniqlanadi.  Bu o’ta 
oliy haqiqat  bo’lib,  inson  imkoniyatlarini  hech  qanday  kamsitmaydi.
Tabiiy  shart-sharoitlar  u  yoki  bu  tabiiy  resursning  mavjud  yoki  mavjud 
emasligini,  kp  yoki  kamligini  ifodalovchi,  insonning  hayoti  va  faoliyati  uchun 
nihoyatda zarur blgan tabiiy elementlardir.  Lekin ular tabiiy resurslardan farqli 
laroq,  ishlab  chiqarish jarayonida  bevosita  qatnashmaydilar.  Ushbu  rinda, 
tabiiy  resurslar  bilan  ishlab  chiqarishga  bevosita  jalb  qilinmaydigan  tabiat 
elementlari  o’rtasidagi farq  shartli  ekanligini  ta’kidlab  tish  zarur.
U yoki bu tabiat elementlarini «tabiiy resurslar» qatoriga kiritishning asosiy 
mezoni  ulardan  jamiyat  ehtiyojlarini  qondirish  maqsadida  foydalanish 
imkoniyatlarining  mavjudligidadir.
Ma’lum  iqtisodiy-ijtimoiy  sharoitda jamiyat  hali  foydalanmayotgan,  biroq 
keyinchalik  foydalanishi  mumkin  bo’lgan  resurslar  salohiyatli  resurslar  deb 
ataladi.
Resurslar kelib chiqishi va jamiyattaraqqiyotida tutgan o’miga ko’ra moddiy- 
texnik, mehnat va moliyaviy resurslarga bo’linadi. Moddiy-texnika resurslar bilan 
jamiyatning  ta’minlanganlik  darajasi  va  ulardan  foydalanish  imkoniyatlarining 
mavjudligi  mamlakatning  iqtisodiy  salohiyatini  belgilab  beradi.

Resurs tushunchasining  iqtisodiy mohiyatini  aniqlash  muhim  ro’l o’ynaydi. 
Iqtisodiy  taraqqiyot  omillari  qatorida  ishlab  chiqarish  resurslari  alohida  oYinni 
egallaydi.  Ishlab  chiqarish  resurslari  o’z  mazmuniga  ko’ra  ishlab  chiqarish 
kuchlariga  nisbatan  keng  qamrovli  tushunchadir.  Chunki  «ishlab  chiqarish 
resurslariga»  jami  aholi,  jami  tabiat  resurslari  (foydalaniladigan  va 
foydalanilmaydigan),  ya’ni  ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilingan  ishchi  kuchi 
va ishlab chiqarish vositalari hamda ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilinmagan, 
lekin  ma’lum  vaqtdan  keyin  jalb  etilishi  mumkin  bo’lgan  salohiyatli  mehnat 
resurslari,  tabiiy boyliklar va  ishlab chiqarish vositalari  kiradi.  Moddiy  resurslar 
negizini  tabiiy  resurslar tashkil  etadi.
Tabiiy  resurslar  ikki  asosiy turkumga  blinadi:
1)  odamlarning yashashi, turmush kechirishini bevosita belgilab beruvchi 
resurslar;
2)  mehnat vositalari  manbai  bo’lib xizmat qiluvchi  resurslar.
Tabiiy resurslar moddiy ishlab chiqarish va  nomoddiy ishlab chiqarishning 
asosiy  sohalarida  foydalanish  xususiyatlariga  ko’ra  ham  ikki  turga  ajratiladi:
I  Moddiy  ishlab  chiqarish  resurslari  -
a) 
sanoat;
b) 
Qishloq xo’jaligi  va  boshka tarmoqlar.
II  Nomoddiy  ishlab  chiqarish  sohasi  resurslari  -
a) 
bevosita  iste’mol  qilinuvchi;
b) 
bilvosita  foydalanuvchi  resurslar.
Moddiy  ishlab  chiqarish  resurslari  guruhiga  qazib  olish  sanoatining  jami 
tarmoqlari  (ko’mir,  neft, tabiiy gaz),  shuningdek, gidroelektroenergetika, rmon 
sanoati, baliq ovlash va boshqalar kiradi.  Birturdagi tabiiy resurslardan iqtisodiy 
va texnik nuqtai nazardan ko’p maqsadni kzlagan holda mazmunli foydalanish 
mumkinligini  ta kidlab  tish  zarur.  Ana  shunday  resurslar  qatoriga  yer,  suv, 
o’rmon  va  boshqalar  kiradi.  Masalan,  suv  resurslaridan  ichimlik  suvi,  texnik 
suvi,  irrigatsiya  manbai  hamda  elektroenergiyani  ishlab  chiqarish,  baliqchilikni 
rivojlantirish  va  boshqa  maqsadlarda  foydalaniladi.
Tabiiy  sharoitlar  bilan  ishlab  chiqarish  rtasidagi  munosabatlar  ma’lum 
darajada iqtisodiy taraqqiyot sur’atlarini belgilab beradi. Tabiiy sharoit qulay blsa, 
iqtisodiy rivojlanish sur^atlari yuqori bo’lishi mumkin, va aksincha, noqulay bo’lsa, 
iqtisodiyotning  rivojlanishi  susayishi  yoki  umuman  to’xtab  qolishi  muqarrardir. 
Tabiiy sharoit  iqtisodiyotga taraqqiyot omillari orqali  bilvosita ta’sir ko’rsatadi.
Tabiiy sharoitning  iqtisodiyot tarmoqlariga  ta’siri  har xil  bladi.  Binobarin, 
qazib  olish  sanoati  tarmoqlarida,  qishloq  va  o’rmon  xjalikda  hamda  qurilish, 
transport va  boshqa  shularga  xshash  tarmoqlarda  tabiiy  sharoit  hal  qiluvchi 
ahamiyat kasb etadi.
Tabiiy resurslar bir-biri bilan uzviy boglangan elementlardan tashkil topgan. 
Ular ichida yer va  u  bilan  bog’liq  bo’lgan  yer osti  boyliklari  hamda tuproq,  suv, 
iqlim va biologik resurslar eng muhimi hisoblanadi. Tabiiy resurs elementlaridan 
biri blgan mineral  resurslar o’zgaruvchi zanjirsimon jarayonni  keltirib chiqarib, 
boshqa  elementlami  muvofiqlashtirish  orqali  o’zgarishlarga  sabab  bo’ladi.

Iqtisodiy  salohiyat  ko’p  jihatdan  mehnat  salohiyatiga  bog liq  holda 
aniqlanadi.  Bunda  mehnat salohiyati  bilan  mehnat resurslari  bir xil  mazmunga 
ega  blmagan  tushunchalar  ekanligini  ta’kidlab  tish  lozim.
Salohiyat (iqtisodiy,  ishlab chiqarish,  mehnat)  ma’lum  makon va zamonga 
bog liq  resurslarni  umumlashtirish,  jamlash  xususiyatini  bildiradi.  Mehnat 
salohiyati  mamlakat  iqtisodiy-ijtimoiy  salohiyatining  ajralmas  qismidir.
Jamiyatning  mehnat  salohiyatini  aholining  takror  barpo  qilinishi 
(shakllanishi,  taqsimlanishi,  qayta  taqsimlanishi  va  undan  foydalanish) 
jarayonini tashkil qiladi.  Mexnat salohiyati  kimningdir (bu  alohida olingan  kishi, 
korxona  mehnat  jamoasi,  o’lka  yoki  umuman  jamiyat  bolsin)  iqtisodiy 
faoliyatining  ma’lum  sohalarida  yashirin,  hali  namoyon  qilinmagan 
imkoniyatlarning  mavjudligini  anglatadi.
«Mehnat  salohiyati»  tushunchasi  mazmuniga  kra  «mehnat  resurslari» 
tu-shunchasidan nisbatan keng qamrovga ega blib, ishchi kuchini, shuningdek, 
iqtisodiyotda  band  blmagan  mehnat  resurslarini  qamrab  oladi  hamda  shu 
vaqtning zida  ularning sifat jihatlarini  ham  ifodalaydi.
II вов.
RESURSLAR,  ULARNINQ TURLARI VA IQTISODIY SALOHIYATDA 
TUTGAN 0*RNI
«Tabiiy  sharoit»  va  «tabiiy  resurslar»  keng  qo’llaniladigan  tushunchalar 
qatoriga  kiradi.
«Tabiiy  sharoit»  -   biron-bir oyektga  aloqador  blgan  tabiatning  barcha 
jihatlarini zida qamrab olgan blib, juda keng ma’noga ega tushuncha. Mantiqiy 
yondashuv sharoit nimaga taalluqli ekanligini aniq krsatilishini, ya’ni «sanoatni 
rivojlantirishning tabiiy sharoit», «dehqonchilikni rivojlantirishning tabiiy sharoiti», 
«temir yo’l qurilishining tabiiy sharoiti», «inson hayotiy faoliyatining tabiiy sharoiti» 
va  h.k.  tarzda  ifodalashni  talab  qiladi.  Demak,  «tabiiy  sharoit»  tushundiabini 
insonning  qandaydir faoyliyati  bilan  uzviy  bog liq  holda  tahlil  etish  maqsadga 
muvofiqdir.
«Tabiiy  resurslar»  tushunchasi  «tabiiy  sharoit»  tushunchasiga  nisbatan 
tor ma’noga ega blib, u tabiat bilan inson faoyaiyati o’rtasidagi aloqani bevosita 
ifodalaydi.
«Tabiiy sharoit» va «tabiiy resurslar» tushunchalari iqtisodiy kategoriyalardir. 
Shu bilan birga, tabiatning moddiy elementlari bo’lgan «tabiiy sharoit» va «tabiiy 
resurslar»ning  shakllanishi,  o’zgarishi  va  joylanishi  tabiat  taraqqiyotining 
oyektiv  qonuniyatlari  asosida  amalga  oshadi.
Inson  hayoti  va  faoliyatida  juda  muhim  ahamiyat  kasb  etuvchi  tabiat 
elementlari  ikki  asosiy  guruhga:  moddiy  ishlab  chiqarish jarayonida  bevosita 
ishtirok etuvchi (tabiiy resurslar) va qolgan  barcha (tabiiy sharoit)  elementlarga 
blinadi. Aniqroq qilib aytganda, «tabiiy sharoit»ga tabiatning barcha elementlari 
kiradi.

Tabiiy resurslar esa tabiiy sharoitning bir turi sifatida namoyon boladi. Demak, 
«tabiiy sharoit» inson hayotini va faoliyatini belgilab beruvchi, lekin ishlab chiqarishda 
bevosita ishtirok etmaydigan tabiat elementlaridir. Tabiiy sharoit va tabiiy resurslar 
majmuasi jamiyat taraqqiyotining  tabiiy-moddiy omillari  hisoblanadi.
Tabiiy  resurslarning  tarkibi  va  turlari  vaqt  davomida  o’zgaruvchan  bo’lib, 
ishlab  chiqarish  kuchlarining  rivojlanganlik  darajasi  hamda  fan-texnika 
taraqqiyotiga  bevosita  bog’liqdir.  Tabiat  elementlari  u  yoki  bu  turining  tabiiy 
resurslar qatoriga o’tishi fan va texnika  imkoniyatlari,  iqtisodiy zaruriyat hamda 
ulardan jamiyat ehtiyojlarini qondirish  maqsadida foydalanish orqali aniqlanadi.
Tabiiy  resurslar  ishlab  chiqarish  kuchlarining  ma’lum  darajadagi 
rivojlanganlik  holatida  to’la-to’kis  rganilgan  va  jamiyat  moddiy  ehtiyojlarini 
qondirish  maqsadida  foydalanishi  mumkin  bolgan  tabiat  elementlaridir.
Ma’lumki,  resurslarning  tarkibi  vaqt  tishi  bilan  doimo  o’zgarib,  asosan 
kengayib  boradi.  Bunda  ulardan  foydalanish  imkoniyatlari  hamda  iqtisodiy 
zaruriyatini aniqlab beruvchi omillaming  rli  katta  bladi.  Ushbu omillar ichida 
jamiyat ehtiyojlari  asosiy  rinni  egallaydi.
Ishlab  chiqarish  kuchlarining  rivojlanishi  iste’mol  qilinadigan  resurslar 
hajmining  uzluksiz kpayishiga  hamda turlarining  kengayishiga  sabab  bladi.
Tabiat  iomlaridan  foydalanishda  texnologik  imkoniyatlar  darajasi  ham 
muhim ro’l o’ynaydi. Yangi texnika va texnologiyaning kashf etilishi bilan  bogTiq 
holda  ilgari  chiqindi  hisoblangan  tabiiy  elementlardan  amalda  foydalanish 
imkoniyatlarining  vujudga  keltirilishi  resurslar  hajmining  kengayishlga  sabab 
blmoqda.  Binobarin,  undirish  sanoatida,  bir tomondan,  foydali  qazilmalarni 
qazib  olish  usullarining  takomillashtirilishi,  ikkinchi  tomondan  esa,  tabiat 
birikmalaridan  kamyob  va  nodir  komponentlarni  ajratib  olish  byicha  Yangi 
texnologik usullarning kashf etilishi, resurslar xajmi va turini kpayishiga sabab 
bladi. Bu esa undirish sanoati imkoniyatlarini beqiyos kengayishiga olib keladi. 
Bunday  holatni  boshqa  (suv,  yer,  biologik,  iqlim)  resurslaridan  foydalanish 
jarayonida  ham  kuzatish  mumkin.
Shu bilan birga fan-texnika taraqqiyoti tabiat elementlaridan ba’zi bir turiarini 
resurslar tarkibidan  chiqarilishiga  sabab  blganligini  ham  ta'kldlab  tish  lozim. 
Jumladan,  unumdorlik  va  samaradorlik  darajasi  past  blgan  kichik  konlar, 
gidroelektroenergiya manbai -  kichik soy va daryolar, zamonaviy qishloq texnikasini 
qllash  mumkin  blmagan  kichik yer maydonlari  va  boshqa shunga o’xshash 
tabiat  elementlari  resurslar qatoridan  chiqarilishi  mumkin.
Ushbu  rinda  ta’kidlab  o’tish  lozimki,  rnalum  turdagi  tabiiy  resurslariga 
blgan ehtiyoj va ularni olish texnikasi hamda texnologiyasi har qanday davrga 
xos  blgan  iqtisodiy  imkoniyatlar orqali  aniqlanadi.  Ma’lum tabiat inmlaridan 
foydalanish samaradoriigi texnikaviy imkoniyatlar nihoyat katta blgan holatda, 
ketgan  xarajatlarni  qoplay  olmasligi  tufayli,  uni  olishni  iqtisodly  jihatdan 
nomaqbul qilib qo’y»shi  mumkin.  Binobarin,  asosiy  komponentining  ulushi juda 
past bo’lgan,  nihoyatda murakkab geologik sharoitlarga ega bo’lgan konlardan 
rudalar  qazib  olish,  katta  hajmda  meliorativ  ishlami  amalga  oshirishni  talab 
qiluvchi,  unumdorligi  past  yerlami  zlashtirish,  nishabi  past  daryolarda  yirik

gidrotexnik  inshootlarni  barpo  qilish  yo’li  bilan  gidroelektroenergiya  ishlab 
chiqarish va boshqalar shular jumlasidandir.  Masalan, dengiz suvidan  chuchuk 
suv ajratib  olish  bo’yicha  texnik  vazifaning  yechimi  allaqachon  topilgan  bo’lsa 
ham,  samarali  qurilmalar  barpo  qilingunga  qadar,  dengizlar  chuchuk  suv 
olinadigan resurslar hisoblanishi mumkin emas. Chunki dengiz suvidan olingan 
chuchuk suv jamiyat  uchun  nihoyatda  qimmatga  tushmoqda.
Resurslar  hosil  bo’lish  va  ulardan  foydalanish  xususiyatlariga  ko’ra  ko’p 
turlarga  bolinadi.  Shuning  uchun  ham  klassifikatsiyalashtirish  masalasi  bu 
borada muhim  ro’l  o’ynaydi. Tabiiy resurslarni  ular tabiat elementlari,  geografik 
qobiq  komponentlari  bo’lganliklari  sababli,  u  yoki  bu  tabiat  elementiga 
aloqadoorligi  bo’yicha  klassifikatsiyalashtirish  keng  tarqalgan.
Hozirgi,  ayniqsa  taraqqiyotning  bozor  modeliga  o’tish  davrida  resurslami 
iqtisodiy  klassifikatsiyalashtirish  dolzarb  ahamiyat  kasb  etmoqda.  Bunda 
resurslardan  foydalanish  ynalishlari  va  shakllariga  xos  me’zonlarni  aniqlash 
maqsadga  muvofiqdir.  Malumki,  inson  bilan  tabiat  rtasidagi  o’zaro 
munosabatlar murakkab,  serqirrali bolib,  ular odamlami doimo qiziqtirib,  oziga 
jalb  qilib  kelgan.  Mazkur  munosabatlar  negizini  insonning  moddiy  ne’matlar 
ishlab chiqarishi -  xjalik  faoliyatini  tashkil  etadi.
Jamiyat taraqqiyotining har qanday bosqichida o’nta zarur blgan  moddiy 
ne’matlami  ishlab  chiqarish  jarayoni  insonlar  bilan  ularni  rab  turgan  tabiat 
rtasidagi jarayonda o’z aksini topadi. Odamlar zining ana shu faoliyati tufayli 
tabiat  bilan  jamiyat  rtasida  moddalar  almashuvini  keltirib  chiqaradi  va  uni 
uzluksiz  holda  davom  etib turishini  ta’minlaydi.  Bularning  hammasi  tabiiy  yoki 
geografik  muhitda  amalga  oshadi.
Tabiiy resurslar geografik muhitning to’kis elementlaridir. Tabiat elementlari 
ishlab  chiqarish  jarayoniga  mehnat  predmeti,  mehnat  vositasi  sifatida  jalb 
qilingan  taqdirdagina  resurs  bla  olishi  mumkin.  Mehnat  vositalariga,  keng 
ma’noda  mehnat  predmetlariga  ta’sir  ko’rsatuvchi  narsalargina  emas,  balki 
mehnat jarayoniga  aloqador  bo’lgan jami  shart-sharoitlar  ham  kiradi.
Ma lumki,  ishlab  chiqarish  kuchlaiining  tarkibiga  mehnat  predmetlari, 
mehnat  qurollari  va  mehnat jarayonini  keltirib  chiqaruvchi  insonning  zi  ham 
kiradi.  Demak,  ishlab chiqarishning moddiy omillari qatoridagi tabiat elementlari 
ishlab chiqarishning ham elementlaridir. Tabiiy resurslar mehnat bilan birgalikda 
moddiy  ne’matlar  manbai  hisoblanadi.
Xususiyatlariga kra bir-biridanfarq qiluvchi, tabiiy resurslar har xil darajaga 
ega bo’lgan mehnat unumdorligini hosil qiladi. Bu esa mehnat sarfi teng blgan 
ma’lum vaqtda turli xil hajmdagi moddiy ne’matlami ishlab chiqarishda o’z aksini 
topadi.  Demak, tabiiy resurslar nafaqat moddiy ne’matlar manbai, balki  mehnat 
unumdorligi  va  samaradorligining  ham  nihoyatda  muhim  omilidir.
Ishlab  chiqarish  kuchlarining  rivojlanganlik  darajasi  tabiiy  resurslardan 
foydalanish  boVicha  jamiyat  imkoniyatlarini  aniqlab  beradi.  Ishlab  chiqarish 
kuchlarining rivojlanish jarayoni esa ko’p jihatdan jamiyatda mavjud bo’lgan geografik 
muhitga  va  undagi tabiiy  shart-sharoitlarga  bog’liq  holda  amalga  oshadi.  Tabiiy 
sharoiti  qulay  blgan  geografik  muhit  mehnat  unumdorligi  va  samaradoriigining

sishiga,  ishlab  chiqarish  kuchlarining  rivojlanishi  ildamlashishiga  sabab  boladi 
vat aksincha, noqulay tabiiy sharoit rivojlanish sur^atlarini sekinlashishiga olib keladi. 
Kishilik jamiyatining  taraqqiyot darajasi  bormoqda.
XX  asrning  so'nggi  yillarida  ishlab  chiqarish  omillari  qatoriga  tabiat 
elementlarining  miqdori  va  miqyosi  keskin  kengayib  bormoqda.
So’nggi  ma’lumotlarga  qaraganda inson  ishlab chiqarishda XVII  asrgacha 
blgan davrda  19 kimyoviy elementlardan, XVII asrda -  28, XIX asrda -  50, XX 
asrning  boshida  esa  59  kimyoviy  elementlardan  foydalangan.  Hozirgi  vaqtda 
barcha  ma’lum  kimyoviy  elementlar  ishlab  chiqarishga jalb  qilingan.
III вов.
0’ZBEKISTONNING GEOGRAFIK 0’RNI -  iQTISODIY SALOHIYATINING
KRSATKICHI VA TARAQQIYOTINING HAMDAXALQARO ALOQALAR 
SAMARADORLIGINING MUHIM OMIU
«Hozlrgi  dunyoda  hech  qaysi  mamlakat,  shu  jumladan  0 ’zbekiston 
Respublikasi  ham,  boshqalardan  ajralgan  hudud  emas.  Bu  mamlakatlar jahon 
xjalik  aloqalarining  muayyan jug’rofiy va siyosiy tizimlari tarkibiga  kiradi.
Amudaryo  bilan  Sirdaryo  oralig’ida  joylashgan  0 ’zbekiston  xalqaro 
aloqalarni ylga qo’yish  nuqtai  nazaridan va z taraqqiyot istiqbollari jihatidan 
qulay jug’rofiy-strategik  mavqega  ega...  Yevropa  va  Yaqin  Sharqdan  Osiyo  -  
Tinch  okeani  mintaqasiga  olib  boradigan  yllar shu  yerda  kesishadi...
0’zbekistonning  hududiy  makon xususiyatlari,  uning jug’rofiy o’rni  bizning 
ichki  va  tashqi  siyosatimizni  tanlash  va  amalga  oshirishda  katta  ahamiyatga 
ega.  Mintaqaqa  ijtimoiy-iqtisodiy  jihatdan  eng  rivojlangan  mamlakat,  katta