Universiteti "tasdiqlayman"

ijtimoiy va tarixiy sharoitlariga ko‘ra yuz beradi. Bunda nutq jarayoni aloqa va 
kontakt masalalari va vaziyatlari (situatsiya) hisobga olinadi. Tillarning o‘zaro 
ta’siri va bilingvizm hodisasi, nutqiy iqtisod va tushunarlilik qonuniyatlari 
o‘rganiladi. Tashqi omillarning asosini- tilning ijtimoiy ahamiyati va funksiyalari, 
tillarning tarixiy taraqqiyotini tashkil qiladi. 
Til hamisha jamiyat bilan aloqadorlikda ekan, so‘zlovchilarning 
ekstralingvistik omillar ta’sirida bo‘lishlari ham shu munosabatdan kelib 
chiqadi. 
Inson – jamiyatda tug‘ilib voyaga yetadi, kamol topadi. Demak, insoniy til 
ham jamiyat bilan birgalikda rivojlanishdadir. Til ijtimoiy hodisa sifatida tabiiy 
hodisalardan ajralib turadi. Masalan, kishilarning tabiiy biologik xususiyatlari 
(ovqat eyishi, nafas olishi va h.) tabiat qonunlariga muvofiq, jamiyatga bog‘liq 
bo‘lmagan holda rivojlanib boradi. Ammo tilda so‘zlashish va fikrlashish uchun 
kishilik jamiyati (sotsial muhit) bo‘lishi shart. Til nasldan- naslga, avloddan-
avlodga o‘tadigan irsiy hodisa emas, aksincha, til jamiyat taraqqiyotining 
mahsulidir. Agarda yosh go‘dak kimsasiz orolga yoki hayvonlar orasiga tashlab 
qo‘yilsa, u insoniy tildan bexabar bo‘lib o‘sadi (olimlar bunday tajriba 
o‘tkazishgan yoki eslang: Maugli) yoki agar xitoy bolasi o‘zbeklar orasida ulg‘aya, 
tarbiyalansa, u faqat o‘zbekcha so‘zlab, ajdodi tilini bilmasligi mumkin. Lekin 
xitoy bolasining biologik belgilari (yuz ko‘rinishi) irsiy holda o‘zgarmaydi. 
Til taraqqiyoti tilning yashash tarzi, mavjud bo‘lishlik shartidir. Tilda hech bir 
narsa yo hodisa birdaniga, o‘z-o‘zidan sodir bo‘lmaydi, lisoniy hodisa va 
jarayonlar til rivojlanishining ma’lum bir qonuniyatlari asosida asta-sekin, 
evolyutsion ravishda yuz beradi. Til taraqqiyoti uning tashqi va ichki omillariga 
bog‘liq. Bu omillar til taraqqiyoti sistemasini , zanjirini hosil qiladi. Sistemadan 
har bir komponent , zanjirdagi har bir xalqa esa boshqalari bilan chambarchas, zich 

---

20 
bog‘langan bo‘ladi. Tilning rivojlanishida ham har bir lisoniy omil (ichki omillar, 
tashqi ekstralingvistik omillar, sotsial omillar) muhim ahamiyatga ega. Mana shu 
obyektiv qonuniyat, munosabat tufayli tillarning rivojlanishi, o‘zgarishi, 
taraqqiyoti sodir bo‘laveradi. 
Differensiya va integratsiya jarayonlari til taraqqiyotining o‘ziga xos ijtimoiy 
qonuniyatlari hisoblanadi. Differensiya – tillarning bo‘linishi, farqlanishi bo‘lib, 
til doirasidagi sheva va lahjalarning yoyilishi, tarqalishidir. Differensiya natijasida 
tillar qardosh tillarga yoki dialektlarga bo‘linib ketadi. Integratsiya esa, aksincha, 
sheva va dialektlarning qisqarib, adabiy tilga yaqinlashuvi,uyg‘unlushvi 
hodisasidir. Demak, bular bir-biriga zid tushunchalar bo‘lib, differensiya tillar va 
dialektlar sonini ko‘paytirsa, integratsiya ularni qisqartiradi. Har ikkala holat ham 
tilning tarixiy va davriy omillariga tegishli bo‘lib, lisoniy traqqiyotning o‘ziga xos 
ijtimoiy tarixini ifodalaydi.
Bu hodisalar ilm-fanda ijtimoiy mehnat nazariyasi asosida rivojlantirilgan. 
Chunonchi, kishilarning dastlabki ibtidoiy to‘dalari bora-bora urug‘ga, so‘ngra 
qabilaga aylangan. Bu qabilaning o‘z tili (dialekti) bo‘lgan. Qabila ma’lum bir 
ijtimoiy-siyosiy, hududiy sabablarga ko‘ra bo‘linib ketgach, qarindosh - urug‘lar 
paydo bo‘ladi. Endi bu qarindosh - urug‘lar bir til doirasida, lekin turli sheva va 
dialektlarda so‘zlashuvchi xalqqa aylanadi. “Yangi dialekt va tillarning paydo 
bo‘lishida ikki faktor hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ldi: vaqt va masofa. Vaqt 
o‘tgan sayin masofaning kengaya borishi yangi dialekt va tillar paydo bo‘lishiga 
olib keladi”
1