Unli va undosh tovushlar

B; P; M = 3 ta

b) Lab-tish undoshlari: V; F = 2 ta (v-lab tish undoshi boshqa tillardan kirgan so’zlarda uchraydi1);

II. Til undoshlari:(tilning tanglayning qaysi qismiga urulishiga ko’ra)

a) Til oldi: D; T; Z; S; Sh; J; Ch; R; N; L = 10 ta

b) Til o’rta Y = 1 ta

c) Sayyoz til orqa G; K; NG = 3 ta

d) Chuqur til orqa Q; G’; X = 3 ta

III. Bo’g’iz undoshlari: H = 1 ta

2. Hosil bo’lish usuliga ko’ra:

I. Portlovchi: B; P; D; T; G; K; J; Q; M; N; Ng. = 11 ta

II. Sirg’aluvchi: V; F; Z; S; Sh; X; H; L; R; Y; G’.= 11 ta

III. Qorishiq undosh: Ch.= 1 ta

3. Ovozning ishtirokiga ko’ra (un paychalarining ishtirokiga ko’ra):

I. Jarangli undoshlar: B; D; Z; V; G; G’; J; Dj; Y; M; Ng; L; R; N.=14 ta

II. Jarangsiz undoshlar: P; T; S; F; K; X; Ch; Sh; Q; H.=10 ta

4. Shovqinning ishtirokiga ko’ra (tovush paychalarining ishtirokiga ko’ra)

I. Shovqinlilar: B; D; F; G; H; J; K; P; Q; S; T; V; X; Y; Z; G’; Sh; Ch.= 18 tq

II. Sonorlar: M; N; L; R; Ng. = 5 ta

5. Tarkibiga ko’ra:

I. Sof undoshlar: B; D; F; G; H; J; K; P; Q; S; T; V; X; Y; Z; G’; Sh; M;N; L; R; Ng =22 ta undosh

II. Qorishiq: Ch= 1ta

r-titroq tovush, l-yon tovush.

Nutqning fonetik bo’linishi

Nutq turlicha hajmdagi fonetik bo'laklardan tarkib topadi. Jumla, takt, so'z, bo'g'in va

tovush nutqning ana shunday fonetik bo'laklaridir.

Jumla nutqning ikki to'xtam (pauza) oralig'idagi ohang butunligi, bo'lib u ko'pinchagapga teng bo'ladi.Takt esa jumlaning ikki qisqa to'xtalish orasida keluvchi va bir bosh urg'u bilan

aytiladigan bo'lagidir.

Jumla yoyiq tarkibli va yig'iq tarkibli bo'ladi. Yoyiq tarkibli jumla taktlarga ajraladi, yig'iq

tarkibli jumla esa bir taktga teng bo'ladi.Masalan: Bugun bayram. Hosil bayram. Biz hasharga chiqqan xo'jalik ham, Buka tuman ham paxta tayyorlash rejasini allaqachon bajargan edi (O'.H). Keltirilgan parchadagi birinchi va ikkinchi jumlalar yig'iq sostavli bo'lib, ular bir taktga tengdir. Uchinchi jumla esa uchta taktdan iborat bo'lib yoyiq tarkiblidir. Jumlani "gap" tushunchasi bilan aralashtirmaslik lozim.

Jumla fonetik tushuncha bo'lsa, gap grammatik tushunchadir. Jumlani ohang butunligi deb, gapni esa grammatik butunlik deb tushunamiz. Jumlani taktlarga, gapni esa ega, kesim, aniqlovchi va h.k., bo'laklarga ajratamiz.

Harf birikmalarini o'rgatishdagi qiyinchilik hisobga olingan holda, ularning alifbe davrining oxirgi bosqichida o'rganilishi maqsadga muvofiqdir. J harfi ikki tovushni ifodalaydi, shuni hisobga olib, unga alohida darslar ajratiladi. Birinchi darsda portlovchi j tovushini o'rgatish, talaffuzini tushuntirish, analitik-sintetik m ashqlar yordamida ko'nikmalar hosil qiliinadi, keyingi darsda esa sirg'aluvchi j tovushi va uning talaffuzi o'rgatiladi. So'ng bu ikki tovushning talaffuzidagi farq taqqoslash usuli orqali tushuntiriladi. Berilgan bilim analitik-sintetik mashqlar yordamida

mustahkamlanadi. Sh tovushini ifodalovchi sh harf birikmasi ham s va h harfi bilan, ch tovushini ifodalovchi ch harf birikmasi h harfi bilan tanishtirilgach, o'rgatiladi. O 'quvchilar bu harf birik-malarini bir yaxlit tovush sifatida o'qish va yozishga ko'nikishlari lozim. Bu davrda s’h (is’hoq) tarzida o'qiladigan holatga to'xtalmaydi.

Jarangsiz jufti bor jarangli undoshlar talaffuzi