Upanishadlar va avesto

Shahe aūlīā akmale ambīā,
Hamah gumrehānrā ba dīn rehnumā⁹⁷.
Tarjimasi: - “U Xudoning azizlari orasida (ya'ni do'stlar orasida) eng yaxshisidir”.
Barcha payg'ambarlar orasida eng mukammali va barcha adashganlarni bir din ostida birlashtirib yo’l ko’rsatdi. Bunda Zardusht nazarda tutilyapti. Aynan yaratuvchiga murojaatni Zardusht orqali qilish lozim. Zardusht bu yerda haqiqatning o’ralgan shaklidir. Upanishadlarda bu quyidagicha:
Hiranmayena paatrena,
Satyasya apihitam mukham;
Tat twam pooshan apaavrinu,
Satya dharmaaya drishtaye⁹⁸.
Tarjimasi: - “Oltin idish yoki qopqoq bilan haqiqat yuzi berkitilgan. Ey quyosh, qopqoqni yechib oling (yoki qopqog'ini oching). Men harakat qilayotgan haqiqatni ko'raman...”.
Haqiqat "qoplangan" yoki "o'ralgan". Bu yerda, ilohiyga murojaat qilgan ibodatida izlovchi quyoshdan (fizik quyosh xudosi) ibodat qilib, bu qoplamani olib tashlashi kerak. Quyoshning yorqinligi tufayli biz unga qarab turolmaymiz. Quyosh juda porloq harakat qiladi. Uni bizning nazarimizdan himoya qiladigan ekran sifatida bilishadi. Haqiqat shuningdek, uni himoya qiladigan “oltin disk”ga ega bizning tasavvurimiz. Biz Haqiqatni ko'ra olmaymiz, chunki u juda porloq. Yorqinlikni o'ylash mumkin. Haqiqatni yashiradigan Upadhi bizning tanamiz va ongimiz kabi cheklanmagan; u narsaning tashqi ko'rinishini cheklaydi; u narsaning shiddatini pasaytiradi. Narsa asliga qaraganda biz uchun qiziq ko'rinadi. Misol uchun, bir mamlakat podshosini olamiz. Agar fuqarodan uning oldiga borish so'ralsa, u bilan uchrashadi, buning uchun har xil mulozamatlar ko’rsatadi. Uni bu hayratda qoldiradi. Podsho saroyini "Upadhi" ning buyukligi bilan tenglashtirsek bo’ladi. Uning holati oddiy fuqarodan ancha ustundir. Va oddiy xalq undan qo'rqadi. Ammo Podshoning oila a'zolari uni(Upadhi) ko'rmaydilar. Ular uchun bu oddiy holat hisoblanadi.
Oddiy xalq Podsho bilan haqiqatan ham uchrashganida, u: “U juda hurmatli odam. U hatto qo'limni siqdi! Va u menga jilmayib qo'ydi!” Uning har bir kichik harakati uni hayratga soladi. Bu hayratlanishni Upadhiga qiyoslasak bo’ladi. Ba'zi sharhlovchilar disk yoki qopqoqni "Mayya o'zi" degan ma'noni anglatadi. Bu ozgina uni Upadhi sifatida ko'rishdan farq qiladi. Upadhi bu Maya mahsulotidir. Malumot uchun Upadhi bu Maya. Haqiqatning kengaytirilgan ma'nosidir. Pooshan bu vedik davrida shaxsiy xudolarga tegishli bo'lgan elementlardir. Puranik xudolar keyinchalik paydo bo'lgan. Quyosh xudosi haqida ko'pchilik gapiradi. "Pooshan" "oziqlantiruvchi yoki qo'llab-quvvatlovchi" degan ma'noni anglatadi. Quyosh hanuzgacha saqlanib qolgan bo'lsa-da, uning manbai butun koinotni dinamik va kuchli qiladigan energiya hisoblanadi. Vedik yozuvlarida quyosh Atman yoki o'zi uchun mukammal ramzdir. Atman ham Pooshan, quyosh kabi vazifani bajaradi. Bu nafaqat quyoshni anglatadi, balki Ishvaraning nomi hamdir, oliy Yaratguvchi hamdir. Bu, shuningdek, ong yoki mavjudlikning o'zi uchun oliy Haqiqat, Mutlaq Brahman bilan bog’lanadi. Shunday qilib, Pooshan so'zidan foydalanib nisbiy haqiqat yoki mutloq haqiqat deb talqin etilishida haqiqat ikkalasi ham transandental (yaratilishdan tashqari) va zid ravishda yaqindadir (yaratilish doirasida). Shu bilan birgalikda, Vayshesheka maktabiga bog’liq Navya-Nya metodida insonga motivatsiya beruvchi anumana tushunchasi mavjud bo’lib, uning semantikasi shuni anglatadiki, u shaxsning rivojlanishida intensiv kuchga ega bo’lib, eng asosiy o’rinda turadi⁹⁹.
Haqiqatni izlovchi, sodiq, Pooshandan diskni ochishni so'raydi. Suhbatni xudojo'y va Pooshan o'rtasida quyidagicha tasavvur qilish mumkin:
Pooshan: "Nega, nimani ko'rmoqchisiz?"
Xudoga xizmat qiluvchi: "Ey quyosh, haqiqat yuzini ko'rishni istayman."
Pooshan: "Ammo siz uchun haqiqatni ochib beradigan juda muhim narsa shumi?
Xudoga xizmat qiluvchi: "Menga ishoning, quyosh, men Satya Dxarmaaya, haqiqat amaliyotchisiman. Men har kuni haqiqat uchun ibodat qilaman. Upasana qiling. Iltimos, mening qattiq istagimni amalga oshirolmaysizmi?"
Pooshan: "Mayli, sizning so'rovingiz bor-yo'qligini bilish uchun avval qaydlaringizni tekshirib ko'raman. Ya’ni hayoti davomida qilgan yaxshi-yomon ishlar nazarda tutiladi.
Xudoga xizmat qiluvchi: - “O, bunday qilmang, iltimos! Men ko'plarni ranjitganman. Mening Upasanamdagi xatolarim juda ko’p. Iltimos, menga yumshoqroq munosabatda bo'ling”.
Buni qorbobo bilan kichkina bolaning yoqimli hikoyasi bilan misol keltirish mumkin. Qorbobodan ba'zi maxsus sovg'alar. “Qorbobo, menga video-o'yin mashinasi, noutbuk va boshqa narsalarni berasizmi? I-pad, juda ko'p o'yinlarga ega mobil telefon va ...”
Qorbobo dedi: “Bir daqiqa kutib turing. Joriy yil siz uchun qanday yaxshi ishlar qilganingizni tekshirib ko'raman”.
Bola tezda javob berdi: “Oh, qorbobo, faqat video o'yin mashinasi!”
Inson avvalo o’z hayotining yagona sohibi, o’z-o’zining dono tabibi, dono bog’boni ekanligini chuqur anglamog’i hamda iloji boricha butun haoti davomida yaxshi amallarni bajarmog’i lozim. Jaloliddin Rumiy hazratlari:
Narsa yo’qkim, horiji olam erur,
Har ne istarsen, o’zingda jam erur, - deb bejizga yozmaganlar.¹⁰⁰
Shunday qilib, inson o’zining ulug’ maqomini doimo yodda tutib, shunga mos sa’y-harakat qilsa, uning hayoti o’zi istaganidek zavqli, farovon, baxtli kechadi.
Oqil inson alohida vaqt ajratib, o’z hayotdan nimalar olish kerakligini aniq ravshan belgilab oladi. Hayotiy rejalar nihoyatda puxta tuziladi, har bir mayda chuyda holatlar ham etibordan chetda qolmasligi juda muhim. Hatto, o’z istaklaringiz ro’yxatini yozib chiqishingiz mumkin. Orzu niyatlarning pirovard natijalarini oldindan to’liq tasavvur qilish, ularda hoziroq erishgandek huzurlanish ham mumkin. Rejalar muayyan vaqtdan so’ng huddi siz o’ylagandek amalga oshishiga hech shubxa qilmaslik kerak. Turgan gapki, orzular ro’yobga chiqishini “osmonga qarab” kutib o’tirilmaydi. Jiddu jahd va qatiyat hamma havas qiladigan sifatlaringiz ekanligi emas, qiziqarli va xuzurbaxsh bo’lishi shart. Doimiy shior: “Bo’lmoq. Bajarmoq. Erishmoq”.
Kurvan eva iha karmaani,
Jijeevishet shatagm samaah;
Evam tvayi na anyathaa itah asti,
Na karma lipyate nare¹⁰¹.
Tarjimasi: “Bu yerda ishlar bajarish,
To'liq yuz yil yashashni xohlash kerak.
Faqatgina bu yo'l; boshqa yo'q.
Harakat bu yo'ldan yurgan odamga yondashadi”.
Karma Yoga - boylik orttirish va istaklarini qonuniy ravishda bajarish. Karma Yoga - bu sadoqatli Rabbiyga xizmat qilish yo'li hisoblanadi. Yuz yil yashashni maqsad qiling: bu berilgan yagona ko'rsatma. Bu yerda katta ma'noni anglatadigan kichik so'zlardan foydalanadigan Upanishadik uslubni ko’rish mumkin. Karma Yoganing toza hayotida u sog'lom insonlar uchun kutilayotgan umr davomiyligi sifatida “to'liq yuz yil yashashi” kerakligiga ishonadi. Yuz yillik umr ko'rishi ta'minlash uchun murojaat qilinayotgan shaxs harakatlarini amalga oshirishda rag'batlantirish muhim sanaladi. Bu odatiy hol inson o'z qilmishi uchun mukofot kutishi demakdir. Bu yerda xudbinlikka qarshi kurash olib borilayapti, uzoq umr alternativ turtki bo'lishi mumkin. Harakatlari va majburiyatlarini to'g'ri ruhda bajarish fidoyilikni talab qiladi. Ammo harakatni sansara bilan bog'lab qo'yish karmik reaktsiyani keltirib chiqarmaydi.
Avestoda inson xatti-harakati Asha (haqiqat) Do'stga (yolg'onga) qarshi, o'lim hayotga qarshi kurashishga bo’g’liq. Marhumning tanasi o'lim bilan bog'liq bo'lganligi sababli, bu diniy nopoklikdir.
Qizig'i shundaki, Zardusht qishloq xo'jaligida band bo'lganlarni yaxshi deb bilgan. Uning uchun yer yaxshilikning timsoli edi, chunki u hayot baxsh etadi. Va shuning uchun fermerlar don, sabzavot va mevalarni yetishtirish orqali to'g'ri ish qilishadi. U hayvonlarga, xususan sigirlarga mehribon bo'lgan yaxshi odamlarni ko'rdi. Sigirlarning zoti zardushtiylik va hinduizm o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatadi, bu yerda sigir muqaddas hayvon sifatida qadrlanadi. Zardusht ko'chmanchi qabilalarni uning ta'limotlariga qarshilik ko'rsatgan va yaxshi dehqonlarning dalalarini vayronaga aylantirgan yurushlar uyushtirgan. Uning fikriga ko'ra, ular juda qo'rqinchli edilar, chunki yurushlar oldidan ular chorva mollarini qurbon qildilar.
Zardusht o'z dinining marosim tomonini politeistik marosimlardan tozaladi. Uning ta'limoti butparastlikni, hayvonlarni qurbon qilishni va xoma ichimligini iste'mol qilishni taqiqlaydi. Biroq, u olov marosimini Ahuramazda belgisi sifatida qoldirdi, ammo unga sajda qilish uchun emas. Yuqorida ko'rib turganimizdek, Zardusht muqaddas olov yoqilgan qurbongohda o'ldirilgan. Dunyoning oxiriga kelsak, Zardusht yaxshilikni yovuzlik ustidan g'alaba qilishni targ'ib qildi. U yaxshilar ham, yovuzlar ham o'liklarning qayta tirilishiga va ularning barchasi eritilgan metal olovida sinashlariga ishongan. Fosiqlar uchun bu dahshatli azob bo'ladi, lekin yaxshilik uchun bu "iliq va shifobaxsh sut" ning teginishidek bo'ladi. Keyin har bir jon do'zaxning osilib turgan "qasos ko'prigi" dan o'tishi kerak. Ko'prikdan o'tgan har kim jannatga boradi. Oldinga harakat qilishdan oldin, odam moddiy shaklda bo'lganida qilgan barcha ishlari haqida yozuvni o'qiydi. Qaysi biri og'ir yoki yaxshi bo'lishiga qarab, Ahuramazda uni qayerga yuborishni hal qiladi. Zardusht jinlar kuchlari va yovuz ruhlarning so'nggi taqdiri haqida gapirmaydi, Angra Mainyu. Ehtimol, ular eritilgan metall bilan yoqib yuboriladi va shu bilan g'oyib bo'ladi yoki zardushtiylikda do'zax deyilganidek, ular "yolg'on joyiga" abadiy tashlanadi.
“Yasna”ga ko'ra, haqiqat va haqiqatni gapirish bu Xudoning ko’rsatmasida Yolg’on bilan tirik bo'lgandan ko'ra, haqiqatni gapirish bilan o’lish afzaldir. O'z ehtirosingizni saqlang. Agar saqlamasangiz, vaqti kelib jilovlay olmaysiz. Umuman olganda, ota-bobola rimiz saqlab qolishga harakat qilgan bu kitob adolatli bo'lishga, yaxshilik va zararni farqlashga, do’stlarga sodiq bo’lishga va xiyonat qilishdan mamnun bo’lmaslik, boshqa xalqlar bilan yashamoq, bir-birlariga mehr-muhabbatli bo’lish, vatanni hurmat qilish, ekinlarni ko'rish, qoramol boqish, qo'l mehnati bilan shug'ullanishga o’rgatadi.
Shuningdek, "Avesto" da
1) jamiyatda qadimgi davrlardanoq birlik sifatida yashashning ustunligi;
2) jamiyatning belgisi bo'lgan oila muqaddas;
3) keksalarga hurmat, yoshlarga hurmat;
4) mehribonlik - boqiylik belgisi bo'lgan ayolga bo'lgan sevgi, hurmat;
5) sabr va mehnatga mehr;
6) halollik, sevgi va mehribonlik;
7) shaxs huquqlari va turli g'oyalarga ega bo'lish;
8) turli xil din vakillariga nisbatan yashash;
9) diniy insoniylik;
10) har qanday bilimlarni sevishga intilish va boshqa muammolar.
Avesto”dagi ta’limiy-axloqiy o’gitllar va o’zgalar so’zlariga munosabatni ifodalovchi nasixatlar(ezgu fikr,ezgu so’z va ezgu amal) orqali so’z va ish birligi g’oyasini “Aktiv va passiv” usulida olib borish lozim. So’zni vaziyatga qarab ishlata bilish orqali vaziyatdan kelib chiqib ezgu so’z ruhiyatga ozuqa, xasta dilga malham, kayfiyatni ko’taruvchi soz birligi ish birligiga teng bo’lsa aktiv holatda, adolatsizlik, zug’um kuchli bo’lgan vaziyatlarda so’zni tiyib turish passivlik belgisidir. Upanishadlardan kelib chiqqan holda “aktiv-passiv” usulda quyidagi sakkizlikni o’z ichiga oladi: birlashish, ya’ni xalqni yaratuvchi va ezgulikka chorlash; Atman – obyektivlik asosida ish ko’rish; avidya – bilimsizlikni oldini olish; sanrara – hayot charxpalagi orqali faqat bu dunyoda ezgu ishlar qilish; karma – sabab qonuni orqali adolatli yashash; moksha – o’z-o’zini idora qilish; dhyana – hotirjamlik asosida har bir ishga qo’l urish; neti – bilish, ya’ni komillikka erishishdan iborat.
Avesto va Upanishadlarda insonni hurmat qiladigan, odamlarni qadrlaydigan, do'stlik, insoniylik, betashvishlik, mehnatsevarlik, xushmuomalalik va qiyinchiliklarga oid maslahatlar orqali atrof-muhitni (olov, suv, ayollar, vatan) himoya qilishga undovchi uyg’unlikni ko’rish mumkin. Shu bilan birgalikda ularda inson bu olamda mazmunli yashashi kerakligi haqdagi fikrlar ustundir. Olamning na boshi va na oxiri mavjud - bepoyon cheksizlik. CHEKSIZLIKni butun muhabbati bilan “qamrab” tasavvur qilish esa inson aqli uchun nihoyatda mushkul ishdir. Qolaversa, inson fazosining bepoyonligidan ko’ra, o’z-o’zini teran anglab yetsa, shuning o’zi katta yutuq bo’lur edi. Farang faylasufi Blez Paskalning quyidagi fikricha, bizda, loaqal, odam vujudining hayotini tushunish uchun zarur bo’lgan bilim ham oz… Vujudga joy, vaqt, harakat, issiqlik, yorug’lik, ovqat, suv, havo va yana ko’p narsa kerak. Tabiatda esa hamma narsa o’zaro shunday bog’liqki, biror narsani, boshqa birovini o’zlashtirmay turib, o’zlashtirib bo’lmaydi… O’z vujudimiz hayotini, faqat unga zarur narsalarning esa butun borliqni o’zlashtirish kerak. Lekin borliq cheksiz va uni o’zlashtirish mumkin bo’lmagan holdir. Demak, bizlar o’z vujudimiz hayotini ham to’liq tushunib yetolmaymiz.
Xulosa asosida Upanishadlar va “Avesto”da ham dual-ezgulik va yovuzlik(Upanishadlarda Brahman-yaratuvchi, Shiva – vayron qiluvchi bo’lsa, “Avesto”da Ahura Mazda – yaratuvchi, Angra Manyu – vayron qiluvchi sifatida) konsepsiyasi orqali asha-ashah(haqiqat) uchun kurashdan iborat. Ya’ni bunda odamlarga yaxshilik va yomonlikning ikkita abadiy qarama-qarshi kosmik printsiplari to'g'risidagi ta'limotni taklif qilinganini ko'ramiz. Zardusht odamga nisbatan, uning qalbi yaxshilik va yomonlik o'rtasidagi kurashning markazida ekanligini o'rgatgan. Tabiatan, inson yaxshi ham, yovuz ham emas, lekin u yorug'lik va zulmat ruhlari - yaxshi va yomon xudolarining ta'siri ostida. Yaxshi ruh har bir kishini yaxshilik qilishga yo'naltiradi, yomon ruh esa uni yovuzlikka chorlaydi. Aqlli kishi yaxshilik qiladi.